C. PLINII NATVRALIS HISTORIAE LIBER
SECVNDVS
[1] Mundum et hoc quodcumque nomine alio caelum appellare
libuit, cuius circumflexu degunt cuncta, numen esse credi par est, aeternum,
inmensum, neque genitum neque interiturum umquam. huius extera indagare nec
interest hominum nec capit humane coniectura mentis.
[2] sacer est, aeternus, immensus, totus in toto, immo vero
ipse totum, infinitus ac finito similis, omnium rerum certus et similis incerto,
extra intra cuncta conplexus in se, idemque rerum naturae opus et rerum ipsa
natura.
[3] furor est mensuram eius animo quosdam agitasse atque
prodere ausos, alios rursus occasione hinc consumpta aut hic data innumerabiles
tradidisse mundos, ut totidem rerum naturas credi oporteret aut, si una omnes
incubaret, totidem tamen soles totidemque lunas et cetera etiam in uno et
inmensa et innumerabilia sidera, quasi non eaedem quaestiones semper in termino
cogitationi sint occursurae desiderio finis alicuius aut, si haec infinitas
naturae omnium artifici possit adsignari, non idem illud in uno facilius sit
intellegi, tanto praesertim opere. furor est profecto, furor egredi ex eo et,
tamquam interna eius cuncta plane iam nota sint, ita scrutari extera, quasi vero
mensuram ullius rei possit agere qui sui nesciat, aut mens hominis videre quae
mundus ipse non capiat
[4] furor est profecto, furor egredi ex eo et, tamquam interna
eius cuncta plane iam nota sint, ita scrutari extera, quasi vero mensuram ullius
rei possit agere qui sui nesciat, aut mens hominis videre quae mundus ipse non
capiat.
[5] Formam eius in speciem orbis absoluti globatam esse nomen
in primis et consensus in eo mortalium orbem appellantium, sed et argumenta
rerum docent, non solum quia talis figura omnibus sui partibus vergit in sese ac
sibi ipsa toleranda est seque includit et continet nullarum egens compagium nec
finem aut initium ullis sui partibus sentiens, nec quia ad motum, quo subinde
verti mox adparebit, talis aptissima est, sed oculorum quoque probatione, quod
convexu mediusque quacumque cernatur, cum id accidere in alia non possit figura.
[6] Hanc ergo formam eius aeterno et inrequieto ambitu,
inenarrabili celeritate, viginti quattuor horarum spatio circumagi solis exortus
et occasus haut dubium reliquere. an sit inmensus et ideo sensum aurium excedens
tantae molis rotatae vertigine adsidua sonitus, non equidem facile dixerim, non,
Hercule, magis quam circumactorum simul tinnitus siderum suosque volventium
orbes an dulcis quidam et incredibili suavitate concentus. nobis qui intus
agimus iuxta diebus noctibusque tacitus labitur mundus.
[7] esse innumeras ei effigies animalium rerumque cunctarum
inpressas nec, ut in volucrum notamus ovis, levitate continua lubricum corpus,
quod clarissimi auctores dixere, terrenorum argumentis indicatur, quoniam inde
deciduis rerum omnium seminibus innumerae, in mari praecipue ac plerumque
confusis monstrificae, gignantur effigies, praeterea visus probatione, alibi
ursi, tauri alibi, alibi litterae figura, candidiore medio per verticem circulo.
[8] equidem et consensu gentium moveor; namque et Graeci nomine
ornamenti appellavere eum et nos a perfecta absolutaque elegantia mundum. caelum
quidem haut dubie caelati argumento diximus, ut interpretatur M. Varro.
[9] adiuvat rerum ordo discripto circulo qui signifer vocatur
in duodecim animalium effigies et per illas solis cursus congruens tot saeculis
ratio.
[10] Nec de elementis video dubitari quattuor esse ea: ignium
summum, inde tot stellarum illos conlucentium oculos; proximum spiritus, quem
Graeci nostrique eodem vocabulo aera appellant, vitalem hunc et per cuncta rerum
meabilem totoque consertum; huius vi suspensam rum quarto aquarum elemento
librari medio spatii tellurem.
[11] ita mutuo conplexu diversitatis effici nexum et levia
ponderibus inhiberi quo minus evolent, contraque gravia ne ruant suspendi,
levibus in sublime tendentibus. sic pari in diversa nisu in suo quaeque
consistere, inrequieto mundi ipsius constricta circuitu, quo semper in se
recurrente imam atque mediam in toto esse terram, eandemque universo cardine
stare pendentem, librantem per quae pendeat, ita solam inmobilem circa eam
volubili universitate; eandem ex omnibus necti eidemque omnia inniti.
[12] inter hanc caleumque eodem spiritu pendent certis discreta
spatiis septem sidera, quae ab incessu vocamus errantia, cum errent nulla minus
illis. eorum medius sol fertur, amplissima magnitudine ac potestate nec temporum
modo terrarumque, sed siderum etiam ipsorum caelique rector.
[13] hunc esse mundi totius animum ac planius mentem, hunc
principale naturae regimen ac numen credere decet opera eius aestimantes. hic
lucem rebus ministrat aufertque tenebras, hic reliqua sidera occultat,
inlustrat; hic vices temporum annumque semper renascentem ex usu naturae
temperat; hic caeli tristitiam discutit atque etiam humani nubila animi serenat;
hic suum lumen ceteris quoque sideribus fenerat, praeclarus, eximius, omnia
intuens, omnia etiam exaudiens, ut principi litterarum Homero placuisse in uno
eo video.
[14] Quapropter effigiem dei formamque quaerer inbecillitatis
humanae reor. quisquis est deus, si modo est alius, et quacumque in parte, totus
est sensus, totus visus, totus auditus, totus animae, totus animi, totus sui.
innumeros quidem credere atque etiam ex vitiis hominum, ut Pudicitiam,
Concordiam, Mentem, Spem, Honorem, Clementiam, Fidem, aut, ut Democrito placuit,
duos omnino, Poenam et Beneficium, maiorem ad socordiam accedit.
[15] fragilis et laboriosa mortalitas in partes ita digessit
infirmitatis suae memor, ut portionibus coleret quisque quo maxime indigeret.
itaque nomina alia aliis gentibus et numina in iisdem innumerabilia invenimus,
inferis quoque in genera discriptis morbisque et multis etiam pestibus, dum esse
placatas trepido metu cupimus.
[16] ideoque etiam publice Febris fanum in Palatio dicatum est,
Orbonae ad aedem Larum, ara et Malae Fortunae Esquiliis. quam ob rem maior
caelitum populus etiam quam hominum intellegi potest, cum singuli quoque ex
semet ipsis totidem deos faciant Iunones Geniosque adoptando sibi, gentes vero
quaedam animalia et aliqua etiam obscena pro dis habeant ac multa dictu magis
pudenda, per fetidos cibos, alia et similia, iurantes.
[17] matrimonia quidem inter deos credi tantoque aevo ex iis
neminem nasci et alios esse grandaevos semper canosque, alios iuvenes atque
pueros, atri coloris, aligeros, claudos, ovo editos et alternis diebus viventes
morientesque, puerilium prope deliramentorum est, sed super omnem inpudentiam,
adulteria inter ipsos fingi, mox iurgia et odia, atque etiam furtorum esse et
scelerum numina.
[18] deus est mortali iuvare mortalem, et haec ad aeternam
gloriam via. hac proceres iere Romani, hac nunc caelesti passu cum liberis suis
vadit maximus omnis aevi rector Vespasianus Augustus fessi rebus subveniens.
[19] hic est vetustissimus referendi bene merentibus gratiam
mos, ut tales numinibus adscribant. quippe et aliorum nomina deorum et quae
supra retuli siderum ex hominum nata sunt meritis. Iovem quidem aut Mercurium
aliterve alios inter se vocari et esse caelestem nomenclaturam,
[20] quis non interpretatione naturae fateatur inridendum?
agere curam rerum humanarum illud, quicquid est, summum ac vel tam tristi atque
multiplici ministerio non pollui credamus dubitemusne? vix prodest iudicare,
utrum magis conducat generi humano, quando aliis nullus est deorum respectus,
aliis pudendus.
[21] externis famulantur sacris ac digitis deos gestant,
monstra quoque colunt, damnant et excogitant cibos, imperia dira in ipsos, ne
somno quidem quieto, inrogant. non matrimonia, non liberos, non denique quicquam
aliud nisi iuvantibus sacris deligunt. alii in Capitolio fallunt ac fulminantem
periurant Iovem. et hos iuvant sacra, illos sacra sua poenis agunt.
[22] Invenit tamen inter has utrasque sententias medium sibi
ipsa mortalitas numen, quo minus etiam plana de deo coniectatio esset. toto
quippe mundo et omnibus locis omnibusque horis omnium vocibus Fortuna sola
invocatur ac nominatur, una accusatur, res una agitur, una cogitatur, sola
laudatur, sola arguitur et cum conviciis colitur, volubilis ....que, a plerisque
vero et caeca existimata, vaga, inconstans, incerta, varia indignorumque
fautrix. huic omnia expensa, huic feruntur accepta, et in toto ratione mortalium
sola utramque paginam facit, adeoque obnoxiae sumus sortis, ut prorsus ipsa pro
deo sit qua deus probatur incertus.
[23] pars alia et hanc pellit astroque suo eventus adsignat et
nascendi legibus, semelque in omnes futuros umquam deo decretum, in reliquum
vero otium datum. sedere coepit sententia haec, pariterque et eruditum vulgus et
rude in eam cursus vadit.
[24] ecce fulgurum monitus, oraculorum praescita, haruspicum
praedicta atque etiam parva dictu in auguriis sternumenta et offensiones pedum.
Divus Augustus prodidit laevum sibi calceum praepostere inductum quo die
seditione militari prope adflictus est.
[25] quae singula inprovidam mortalitatem involvunt, solum ut
inter ista vel certu sit nihil esse certi nec quicquam miserius homine aut
superbius. ceteris quippe animantium sola victus cura est, in quo sponte naturae
benignitas sufficit, uno quidem vel praeferendo cunctis bonis, quod de gloria,
de pecunia, ambitione superque de morte non cogitant.
[26] Verum in his deos agere curam rerum humanarum credi ex usu
vitae est poenasque maleficiis aliquando seras, occupato deo in toto mole,
numquam autem inritas esse nec ideo proximum illi genitum nominem, ut vilitate
iuxta beluas esset.
[27] inperfectae vero in homine naturae praecipua solatia, ne
deum quidem posse omnia$#151;namque nec sibi potest motem consciscere, si velit,
quod homini dedit optimum in tantis vitae poenis, nec mortalies aeternitate
donare aut revocare defunctos nec facere ut qui vixit non vixerit, qui honores
gessit non gesserit$#151;nullumque habere in praeterita ius praeterquem
oblivionis atque (ut facetis quoque argumentis societas haec cum deo copuletur)
ut bis dena viginti non sunt aut multa similiter efficere non posse. per quae
declaratur haut dubie naturae potentia idque esse quod deum vocemus. in haec
divertisse non fuerit alienum, vulgata iam propter adsiduam quaestionem de deo.
[28] Hinc redeamus ad reliqua naturae. sidera, quae adfixa
diximus mundo, non illa, ut existimat volgus, singulis attributa nobis et clara
divitibus, minora pauperibus, obscura defectis ac pro sorte cuiusque lucentia
adnumerata mortalibus, cum suo quaeque homine orta moriuntur nec aliquem
exstingui decidua significant.
[29] non tanta caelo societas nobiscum est, ut nostro fato
mortalis sit ibi quoque siderum fulgor. illa nimio alimento tracti umoris ignea
vi abundantiam reddunt, cum deicdere creduntur, ut apud nos quoque luminibus
accensis liquore olei notamus accidere.
[30] ceterum aeterna caelestibus est natura intexentibus mundum
intextuque concretis, potentia autem ad terram magnopere eorum pertinens, quae
propter effectus claritatemque et magnitudinem in tanta subtilitate nosci
potuerunt, sicut suo demonstrabimus loco. circulorum quoque caeli ratio in
terrae mentione aptus dicetur, quando ad eam tota pertinet, signiferi modo
inventoribus non dilatis. obliquiatem eius intellexisse, hoc est rerum fores
aperuisse,
[31] Anaximander Miletus traditur primus Olympiade
quinquagesima octava, signa deinde in eo Cleostratus, et prima arietis ac
sagittarii, sphaeram ipsam ante multo Atlas. Nunc relicto mundi ipsius corpore
reliqua inter caelum terrasque tractentur.
[32] summum esse quod vocant Saturni sidus ideoque minimum
videri et maximo ambire circulo ac tricesimo anno ad brevissima sedis suae
principia regredi crtum est, omnium autem errantium siderum meatus, interque ea
solis et lunae, contrarium mundo agere cursum, id est laevum, ilo semper in
dextra praecipiti.
[33] et quamvis adsidua conversione immensae celeritatis
attollantur ab eo rapianturque in occasum, adverso tamen ire motu per suos
quaeque passus. ita fieri, ne convolutus aer eandem in partem aeterna mundi
vertigine ignavo globo torpeat, sed fundatur adverso siderum verbere discretus
et digestus.
[34] Saturni autem sidus gelidae ac rigentis esse naturae,
multumque ex eo inferiorem Iovis circulum et ideo motu celeriore duodenis
circumagi annis. tertium Martis, quod quidam Herculis vocant, igne ardens solis
vicinitate, binis fere annis converti, ideoque huius ardore nimio et rigore
Saturni, interiectum ambobus, ex utroque temperari Iovem salutaremque fieri.
[35] deinde solis meatum esse partem quidem trecentarum
sexaginta, sed ut observatio umbrarum eius redeat ad notas, quinos annis dies
adici superque quartam partem diei. quam ob causam quinto anno unus
intercalarius dies additur, ut temporum ratio solis itineri congruat.
[36] Infra solem ambit ingens sidus appellatum Veneris, alterno
meatu vagum ipsisque congominibus aemulum solis ac lunae. praeveniens quippe et
ante matutinum exoriens luciferi nomen accepit ut sol atler diemque maturans,
contra ab occasu refulgens nuncupatur vesper ut prorogans lucem vicemve lunae
reddens.
[37] quam naturam eius Pythagoras Samius primus deprehendit
Olympiade circiter XLII, qui fuit urbis Romae annus XCLII. iam magnitudine extra
cuncta alia sidera est, claritatis quidem tantae, ut unius huius stellae radiis
umbrae reddantur. itaque et in magno nominum ambitu est. alii enim Iunonis, alii
Isidis, alii Matris Deum appellavere.
[38] huius natura cuncta generantur in terris. namque in
alterutro exortu genitali rore conspergens non terrae modo conceptus inplet,
verum animantium quoque omnium stimulat. signiferi autem ambitum peragit
trecenis et duodequinquagenis diebus, a sole numquam abstinens partibus sex
atque quadraginta longius, ut Timaeo placet.
[39] Simili ratione, sed nequaquam magnitudine aut vi, proximum
illi Mercurii sidus, a quibusdam appellatum Apollinis, inferiore circulo fertur
VIIII diebus ociore ambitu, modo ante solis exortum, modo post occasum
splendens, numquam ab eo XII partibus remotior, ut Cidenas et Sosigenes docent.
ideo et peculiaris horum siderum ratio est neque communis cum supra dictis.
[40] nam ea et quarta parte caeli a sole abesse et tertia, et
adversa soli saepe cernuntur, maioresque alios habent cuncta plenae conversionis
ambitus in magni anni ratione dicendos.
[41] Sed omnium admirationem vincit novissimum sidus, terris
familiarissimum et in tenebrarum remdium ab natura apertum, lunae. multiformis
haec ambigua torsit ingenia contemplantium
[42] et proximum ignorare sidus maxime indignantium, crescens
semper aut senescens et modo curvata in cornua facie, modo aequa portione
divisa, modo sinuata in orbem, maculosa eademque subito praenitens, inmensa orbe
pleno ac repente nulla, alias pernox, alias sera et parte diei solis lucem
adiuvans, deficiens et in defectu tamen conspicua$#151;
[43] quae mensis exitu latet, tum laborare non
creditur$#151;iam vero humilis et excelsa, et ne id quidem uno modo, sed alias
admota caelo, alias contigua montibus, nunc in aquilonem elata, nunc in austros
deiecta. quae singula in ea deprehendit hominum primus Endymion; ob id amor eius
fama traditur. non sumus profecto grati erga eos qui labore curaque lucem nobis
aperuere in hac luce, miraque humani ingeni peste sanguinem et caedes condere
annalibus iuvat, ut scelera hominum noscantur mundi ipsius ignaris.
[44] proxima ergo cardini, ideoque minimo ambitu, vicenis
diebus septenisque et tertia diei parte peragit spatia eadem, quae Saturni sidus
altissimum XXX, ut dictum et, annis. dein morata in coitu solis biduo, cum
tardissime, a tricesima luce rursum ad easdem vices exit, haut scio an omnium,
quae in caelo pernosci potuerunt, magistra: in XII mensium spatia oportere
dividi annum,
[45] quando ipsa totiens solem redeuntem ad principia
consequitur; solis fulgore, ut reliqua siderum, regi, siquidem in totum mutuata
ab eo luce fulgere, qualem in repercussu aquae volitare conspicimus; ideo
molliore et inperfecta vi solvere tantum umorem atque etiam augere, quem solis
radii absumant. ideo inaequali lumine adspici, quia, ex adverso demum plena,
reliquis diebus tantum ex se terris ostendat, quantum a sole ipsa concipiat;
[46] in coitu quidem non cerni, quoniam haustum omnem lucis
aversa illo regerat, unde acceperit. sidera vero haut dubie umore terreno pasci,
quia dimidio orbe numquam maculoso cernatur, scilicet nondum suppetente ad
hauriendum ultra iusta vi; masculas enim non aliud esse quam terrae raptas cum
umore sordes. defectus autem suos et solis, rem in tota contemplatione naturae
maxime miram et ostento similem, magnitudinem umbraeque indices exsistere.
[47] quippe manifestum est solem interventu lunae occultari
lunamque terrae obiectu ac vices reddi, eosdem solis radios luna interpositu suo
auferente terrae terraque lunae. hac subeunte repentinas obduci tenebras
rursumque illius umbra sidus hebetari. neque aliud esse noctem quam terrae
umbram, figuram autem umbrae similem metae ac turbini inverso, quando mucrone
tantum ingruat neque lunae excedat altitudinem, quoniam nullum aliud sidus eodem
modo obscuretur et talis figura semper mucrone deficiat.
[48] spatio quidem consumi umbras indicio sunt volucrum
praealti volatus. ergo confinium illis est aeris terminus initiumque aetheris.
supra lunam pura omnia ac diurnae lucis plena. a nobis autem per noctem
cernuntur sidera, ut reliqua lumina est tenebris, et propter has causas nocturno
tempore deficit luna. stati autem atque menstrui non sunt utrique defectus
propter obliquitatem signiferi lunaeque multivagos, ut dictum est, flexus, non
semper in scripulis partium congruente siderum motu.
[49] Haec ratio mortales animos subducti in caelum ac velut
inde contemplantibus trium maximarum rerum naturae partium magnitudinem detegit.
non posset quippe totus sol adimi terris intercedente luna, si terra maior esset
quam luna. tertia ex utroque vastitas solis aperietur, ut non sit necesse
amplitudinem eius oculorum argumentis atque coniectura animi scrutari:
[50] inmensum esse, quia arborum in limitibus porrectarum in
quotlibet passuum milia umbras paribus iaciat intervallis, tamquam toto spatio
medius, et quia per aequinoctium omnibus in meridiana plaga habitantibus simul
fiat a vertice, item quia circa solstitialem circulum habitantium meridie ad
septentrionem umbrae cadant, ortu vero ad occasum, quae fieri nullo modo
possent, nisi multo quam terra maior esset, nec non quod montem Idam exoriens
latitudine exsuperet, dextra laevaque large amplectens, praesertim tanto
discretus intervallo.
[51] Defectus lunae magnitudinem eius haut dubia ratione
declarat, sicut terrae parvitatem ipse deficiens. namque cum sint tres umbrarum
figurae constetque, si par lumini sit materia quae iaciat, umbram columnae
effigie iaci nec habere finem, si vero maior materia quam lumen, turbinis recti,
ut sit imum eius angustissimum et simili modo infinita longitudo, si minor
materia quam lux, metae existere effigiem in cacuminis finem desinentem talemque
cerni umbram deficiente luna:
[52] palam fit, ut nula amplius relinquatur dubitatio, superari
magnitudinem terrae. id quidem et tacitis naturae ipsius indiciis: cur enim
partitis vicibus anni brumalis abscedit aut noctium opacitate terras reficit?
exusturus haut dubie, et sic quoque exurens quadam in parte. tanta magnitudo
est.
[53] Et rationem quidem defectus utriusque primus Romani
generis in vulgum extulit Sulpicius Gallus, qui consul cum M. Marcello fuit, sed
tum tribunus militum, sollicitudine exercitu liberato pridie quam Perses rex
superatus a Paulo est in concionem ab imperatore productus ad praedicendam
eclipsim, mos et composito volumine. apud Graecos autem investigavit primus
omnium Thales Milesius Olympiadis XLVIII anno quarto praedicto solis defectu,
qui Alyatte rege factus est urbis dconditae anno CLXX. post eos utriusque
sideris cursum in sexcentos annos praececinit Hipparchus, menses gentium diesque
et horas ac situs locorum et visus populorum complexus, aevo teste haut alio
modo quam consiliorum naturae particeps.
[54] viri ingentes supraque mortalia, tantorum numinum lege
deprehensa et misera hominum mente iam soluta, in defectibus scelera aut mortem
aliquam siderum pavente$#151;quo in metu fuisse Stesichori et Pindari vatum
sublimia ora palam est deliquio solis$#151;aut in luna veneficia arguente
mortalitate et ob id crepitu dissono auxiliante$#151;quo pavore ignarus causae
Nicias Atheniensium imperator veritus classem portu educere opes eorum
adflixit$#151;: macte ingenio este, caeli interpretes rerumque naturae capaces,
argumenti repertores,
[55] quo deos hominesque vicistis! quis enim haec cernens et
statos siderum (quoniam ita appellare placuit) labores non suae necessitati
mortales genitos ignoscat? Nunc confessa de iisdem breviter atque capitulatim
attingam ratione admodum necessariis locis strictimque reddita, nam neque
instituti operis talis argumentatio est neque omnium rerum afferri posse causas
minus mirum est quam constare in aliquis.
[56] Defectus CCXXIII mensibus redire in suos orbes certum est,
solis defectus non nisi novissima primare fieri luna, quod vocant coitum, lunae
autem non nisi plena, semperque citra quam proxime fuerint; omnibus autem annis
fieri utriusque sideris defectus statis diebus horisque sub terra nec tamen, cum
superne fiant, ubique cerni, aliquando propter nubila, saepius globo terrae
obstante convexitatibus mundi.
[57] intra ducentos annos Hipparchi sagacitate compertum est et
lunae defectum aliquando quinto mesne a priore fieri, solis vero septimo, eundem
bis in XXX diebus super terras occultari, sed ab aliis hoc cerni, quaeque sunt
in hoc miraculo maxime mira, cum conveniat umbra terrae lunam heetari, nunc ab
occasus parte hoc ei accidere, nunc ab exortus, quanam ratione, cum solis exortu
umbrae illa hebetatrix sub terra esse debeat, semel iam acciderit ut in occasu
lunae deficeret utroque super terram conspicuo sidere. nam ut XV diebus utrumque
sidus quaereretur, et nostro aevo accidit imperatoribus Vespasianis patre III.
filio consulibus.
[58] Lunam semper aversis a sole cornibus, si crescat, ortus
spectare, si minuatur, occasus, haut dubium est; lucere dodrantes semunicas
horarum ab secunda adicientem usque ad plenum orbem detrahentemque in
deminutionem; intra XIIII autem partes solis semper occultam esse. qui argumento
amplior errantium stellarum qui lunae magnitudo colligitur, quando illae et a
septenis interdum partibus emergant. sed altitudo cogit minores videri, sicut
adfixas caelo solis fulgor interdiu non cerni, cum aeque ac noctu luceant idque
manifestum fiat defectu solis et praealtis puteis.
[59] Errantium autem tres, quas supra solem diximus sitas,
occultantur meantes cum eo, exoriuntur vero matutino discedentes partibus
numquam amplius undenis. postea radiorum eius contactu reguntur et in triquetro
a partibus CXX stationes matutinas faciunt, quae est primae vocantur, mox in
adverso a partibus CLXXX exortus vespertinos, iterumque in CXX ab alio latere
appropinquantes stationes vespertinas, quas est secundas vocant, donec assecutus
in partibus duodenis occultet illas, qui vespertini occasus appellantur.
[60] Martis stella, ut propior, etiam ex quadrato sentit
radios, a XC partibus, unde et nomen accepit motus primus et secundus
nonagenarius dictus ab utroque exortu. eadem stationalis senis mensibus
commoratur in signis, alioqui bimestris, cum cetera utraque statione quaternos
menses non inpleant.
[61] inferiores autem duae occultantur in coitu vespertino
simili modo, relictaeque a sole totidem in partibus faciunt exortus matutinos,
ad quos longissimis distantiae suae metis solem inequuntur adeptaeque occasu
matutino conduntur ac praetereunt. mox eodem intervallo vespere exoriuntur usque
ad quos diximus terminos. ab his retrogradiuntur ad solem et occasu vespertino
delitescunt. Veneris stella et stationes duas, matutinam verspertinamque, ab
utroque exortu facit a longissimis distantiae suae finibus, Mercurii stationum
breviore momento quam ut deprehendi possint.
[62] Haec est luminum occultationum ratio, perplexior motu
multisque involuta miraculis, siquidem magnitudines suas et colores mutant, et
eaedem ad septentrionem accedunt abeuntque ad austrum terrisque propiores aut
caelo repente cernuntur. in quibus aliter multa quam priores tradituri fatemur
ea quoque illorum esse muneris qui primi vias quaerendi demonstraverint, modo ne
quis desperet saecula proficere semper.
[63] pluribus de causis haec omnia accidunt: prima circulorum,
quos Graeci ayidaV in stellis vocant; etenim Graecis utendum erit vocabulis.
sunt autem hi sui cuique earum aliique quam mundo, quoniam terra a verticibus
duobus, quos appellaverunt polos, centrum caeli nec non et signiferi est oblique
inter eos siti. omnia autem haec constant ratione circini semper indubitata.
ergo ab alio cuique centro apsides suae exsurgunt ideoque diversos habent orbes
motusque dissimiles, quoniam interiores apsidas necesse est breviores esse.
[64] igitur a terrae centro apsides altissimae sunt Saturno in
scorpione, Iovi in virgine, Marti in leone, soli in geminis, Veneri in
sagittario, Mercurio in capricorno, lunae in tauro, mediis omnium partibus, et e
contrario ad terrae centrum humillimae atque proximae. sic fit ut tardius moveri
videantur, cum altissimo ambitu feruntur, non quia adcelerent tardentve
naturales motus, qui certi ac singuli sunt illis, sed quia deductas ab summa
apside lineas coartari ad centrum necesse est, sicut in toris radios, idemque
motus alias maior, alias minor centri propinquitate sentitur.
[65] altera sublimitatium causa, quoniam a suo centro apsidas
altissimas habent in aliis signis, Saturnus in librae parte vicesima, Iuppiter
cancri quinta decima, Mars capricorni XXVIII, sol arietis XVIIII, Venus piscium
XXVII, Mercurius virginis XV, luna tauri III. tertia altitudinum ratio caeli
mensura, non circuli, intelligitur, subire eas aut descendere per profundum
aeris oculis aestimantibus.
[66] Huic conexa latitudinum signiferi obliquitatisque causa
est. per hunc stellae quas diximus feruntur, nec aliud habitatur in terris quam
quod illi subiacet, reliqua a polis squalent. Veneris tantum stella excedit eum
binis partibus, quae causa intellegitur efficere ut quaedam animalia et in
desertis mundi nascantur. luna quoque per totam latitudinem eius vagatur, sed
omnino non excedens eum. ab his Mercurii stella laxissime, ut tamen e duodenis
partibus$#151;tot enim sunt latitudinis$#151;non amplius octonas pererret, neque
has aequaliter, sed duas in medio eius et supra quattuor, infra duas.
[67] sol deinde medio fertur inter duas partes flexuoso
draconum meatu inaequalis, Martis stella quattuor mediis, Iovis media et super
eam duabus, Saturni duabus ut sol. haec erit latitudinum ratio ad austrum
descendentium aut ad aquilonem subeuntium. hac constare et tertiam illam a terra
subeuntium in caelum, et pariter scandi eam quoque existimavere inmensa et omnes
eas conplexa causas.
[68] Convenit stellas in occasu vespertino proximas esse terrae
et altitudine et latitudine, exortusque matutinos ne initio cuiusque fieri,
stationes in mediis latitudinum articulis, quae vocant ecliptica. perinde
confessum est motum augeri, quamdiu in vicino sint terrae; cum abscedant in
altitudinem, minui. quae ratio lunae maxime sublimitatibus adprobatur. aeque non
est dubium in exortibus matutinis etiamnum augeri atque a stationibus primis
tris superiores deminuere se usque ad stationes secundas.
[69] quae cum ita sint, manifestum erit ab exortu matutino
latitudines scandi, quoniam in eo primum habitu incipiat parcius adici motus, in
stationibus vero primis et altitudinem subiri, quoniam tum primum incipiant
detrahi numeri stellaeque retroire. cuius rei ratio privatim reddenda est.
percussae in qua diximus parte et triangulo solis radio inhibentur rectum agere
cursum et ignea vi levantur in sublime.
[70] hoc non protinus intellegi potest visu nostro, ideoque
existimantur stare, unde et nomen accepit statio. progreditur deinde eiusdem
radii violentia et retroire cogit vapore percussas. multo id magis in vespertino
earum exortu, toto sole adverso cum in summas apsidas expelluntur minimaeque
cernuntur, quoniam altissime absunt, et minimo feruntur motu, tanto minore, cum
hoc in altissimis apsidum evenit signis.
[71] ab exortu vespertino latitudo descenditur, superveniente
ab alio latere radio eademque vi rursus ad terras deprimente, qua sustulerat in
caelum e priore triquetro. tantum interest, subeant radii an superveniant,
multoque eadem magis in vespertino occasu accidunt, haec est superiorum
stellarum ratio; difficlior reliquar et a nullo ante nos reddita.
[72] Primum igitur dicatur, cur Veneris stella numquam longius
XLVI partibus, Mercurii XX ab sole abscedant, saepe citra eas ad solem
reciprocent. conversas habent utraeque apsidas ut infra solem sitae, tantumque
circulis earum subter est quantum superne praedictarum, et ideo non possunt
abesse amplius, quoniam curvatura apsidum ibi non habet longitudinem maiorem.
ergo utrique simili ratione modum statuunt apsidum suarum margines, ac spatia
longitudinis latitudinum evagatione pensant. at enim
[73] cur non semper ad quadraginta sex et ad partes viginti
perveniunt? immo vero, sed ratio canonicos fallit. namque apparet apsidas quoque
earum moveri, quod numquam transeant solem. itaque cum in partem ipsam eius
incidere margines alterutro latere, tum et stellae ad longissima sua intervalla
pervenire intelleguntur. cum citra fuere margines, totidem partibus et ipsae
ocius redire coguntur, cum sit illa semper utrique extremitas summa.
[74] Hinc et ratio motuum conversa intellegitur. superiores
enim celerrime feruntur in occasu vespertino, hae tardissime; illae a terra
altissime absunt, cum tardissime moventur, hae, cum ocisime, quia, sicut in
illis propinquitas centri adcelerat, ita in his extremitas circuli. illae ab
exortu matutino minuere celeritatem incipiunt, hae vero augere; illae retro
cursum agunt a statione matutina usque vespertinam, Veneris a vespertina usque
ad matutinam.
[75] incipit autem ab exortu matutino latitudinem scandere,
altitudinem vero ac solem insequi a statione matutina, ocissima in occasu
matutino et altissima, degredi autem latitudine motumque minuere ab exortu
vespertino, retro quidem ire simulque altitudine degredi ab statione vespertina,
Mercurii rursus stella utroque modo scandere ab exortu matutino, degredi vero
latitudine a vespertino, consecutoque sole ad quindecim partium intervallum
consistit quadriduo prope inmobilis.
[76] mox ab altitudine descendit retroque graditur ab occasu
vespertino usque exortum matutinum, tantumque haec et luna totidem diebus, quot
subiere, descendunt. Veneris quindecies pluribus subit, rursus Saturni et Iovis
duplicato degrediuntur, Martis etiam quadruplicato. tanta est naturae varietas,
sed ratio evidens. nam quae in vaporem solis nituntur, etiam descendunt aegre.
[77] Multa promi amplius circa haec possunt secreta naturae
legesque, quibus ipsa servat, exempli gratia in Martis sidre, cuius est maxime
inobservabilis cursus, numquam id stationem facere Iovis sidere triquetro, raro
admodum LX partibus discreto, qui numerus sexangulas mundi efficit formas, nec
exortus nisi in duobus signis tantum, cancri et leonis, simul edere, Mercurii
vero sidus exortus vespertinos in piscibus raros facere, creberrimos in virgine,
in libra matutinos, item matutinos in aquario, rarissimos in leone, retrogradum
in tauro et geminis non fieri, in cancro vero non citra vicesimam quintam
partem,
[78] lunam bis coitum cum sole in nullo alio aigno facere quam
geminis, non coire aliquando in sagittario tantum, novissimam vero primamque
eadem die vel nocte nullo alio in signo quam ariete conspici$#151;id quoque
paucis mortalium contigit, et inde fama cernendi Lynceo$#151;, non conparere in
caelo Saturni sidus et Martis, cum plurimum, diebus CLXX, Iovis XXXVI aut, cum
minimum, LII, Mercuri XIII aut, cum plurimum, XVII.
[79] Colores ratio altitudinum temperat, siquidem earum
similitudinem trahunt, in quarum aera venere subeundo, inguitque adpropinquantes
utralibet alieni meatus circulus, frigidior in pallorem, ardentior in ruborem,
ventosus in horrem, sol atque commissurae apsidum extremaeque orbitae atram in
obscuritatem. suus quidem cuique color est: Saturno candidus, Iovi clarus, Marti
igneus, Lucifero candens, Vesperi refulgens, Mercurio radians, lunae blandus,
soli, cum oritur, ardens, postea radians, his causis conexo visu et earum quae
caelo continentur.
[80] namque modo multitudo conferta inest circa dimidos orbes
lunae, placida nocte leniter inlustrante eas, modo raritas, ut fugisse miremur,
plenilunio abscondente aut cum solis suprave dictarum radii visus praestrinzere
nostros. et ipsa autem luna ingruentium solis radiorum haut dubie differentias
sentit, hebetante cetero inflexus mundi convexitate eos praeterquam ubi recti
angulorum conpetant ictus. itaque in quadrato solis dividua est, in triquetro
seminani ambitur orbe, inpletur autem in adverso, rursusque minuens easdem
effigies paribus edit intervallis, simili ratione qua super solem tria sidera.
[81] Sol autem ipse quattuor differentias habet, bis aequata
nocte diei, vere et autumno, in centrum incidens terrae octavis in partibus
arietis ac librae, bis permutatis spatiis, in auctum diei bruma, octava in parte
capricorni, noctis vero solstitio, totidem in partibus cancri. inaequalitatis
causa obliquitas est signiferi, cum pars aequa mundi super subterque terras
omnibus fiat momentis. sed quae recta in exortu suo consurgunt signa longiore
tractu tenent lucem; quae vero obliqua, ociore transeunt spatio.
[82] Latet plerosque magna caeli adsectatione conpertum
principibus doctrinae viris, superiorem trium siderum ignes esse qui decidui ad
terras fulminum nomen habeant, sed maxime Iovis medio loco siti, fortassis
quoniam contagium nimii umoris ex superiore circulo atque ardoris ex subiecto
per hunc modum egerat, ideoque dictum Iovem fulmina iaculari. ergo ut e
flagrante ligno carbo cum crepitu, sic a sidere caelestis igni exspuitur
praescita secum adferens, ne abdicata quidem sui parte in divinis cessante
operibus. idque maxime turbato fit aere, quia collectus umor abundantium
stimulat aut quia turbatur quodam ceu gravidi sideris partu.
[83] Intervalla quoque siderum a terra multi indagare
temptarunt, et solem abesse a luna undeviginti partes quantam lunam ipsam a
terra prodiderunt. Pythagoras vero, vir sagacis animi, a terra ad lunam | CXXVI
| stadiorum esse collegit, ad solem ab ea duplum, inde ad duodecim signa
triplicatum, in qua sententia et Gallus Sulpicius fuit noster.
[84] Sed Pythagoras interdum et musica ratione appellat quantum
absit a terra luna, ab ea ad Mercurium dimidium spatii et ab eo ad Veneris, a
quo ad solem sescuplum, a sole ad Martem tonum [id est quantum ad lunam a
terra], ab eo ad Iovem dimidium et ab eo ad Saturni, et inde sescuplum ad
signiferum; ita septem tonis effici quam dia paswn armonian hoc est
universitatem concentus; in ea Saturnum Dorio moveri phthongo, Iovem Phrygio et
in reliquis similia, iucunda magis quam necessaria subtilitate.
[85] Stadium XXV nostros efficit passus, hoc est pedes DCXXV.
Posidonius non minus XL stadiorum a terra altitudinem esse, in quam nubila ac
venti nubesque perveniant, inde purum liquidumque et inperturbatae ucis aera,
sed a turbido ad lunam viciens C milia stadiorum, inde ad solem quinquiens
miliens, et spatio fieri, ut tam inmensa eius magnitudo non exurat terras.
plures autem DCCCC in altitudinem nubes subire prodiderunt. inconperta haec et
inextricabilia, sed prodenda, quia sunt prodita, in quis tamen una ratio
geometricae collectionis numquam fallacis possit non repudiari, si cui libeat
altius ita persequi, nec ut mensura$#151;id enim velle paene dementis otii
est$#151;, sed ut tantum aestimatio coniectanti donstet animo.
[86] nam cum CCCLX et fere sex partibus orbis solis ex circuitu
eius patere appareat circulum, per quem meat, semperque dimetiens tertiam partem
ambitus et tertiae paulo minus septimam colligat, apparet dempta eius dimidia,
quoniam terra centralis interveniat, sextam fere partem huius inmensi spatii,
quod circa terram circuli solaris animo conprehenditur, inesse altitudinis
spatio, lunae vero duodecimam, quoniam tanto breviore quam sol ambitu currit.
ita fieri eam in medio solis ac terrae.
[87] miror quo procedat inprobitas cordis humani parvolo aliquo
invitata successu, sicut in supra dictis occasionem inpudentiae ratio largitur.
ausisque divinare solis ad terram spatia eadem ad caelum agunt, quoniam sit
medius sol, ut protinus mundi quoque ipsius mensura veniat in digitos. quantas
enim dimetiens habeat septimas, tantas habere circulum duoetvicesimas, tamquam
plane a perpendiculo mensura caeli constet.
[88] Aegyptia ratio, quam Petosiris et Nechepsos ostendere,
singulas partes in lunari circulo, ut citum est, minimo XXXIII stadiis paulo
amplius patere colligit, in Saturni amplissimo duplum, in solis, quem medium
esse diximus, utriusque mensurae dimidium. quae computatio plurimum habet
pudoris, quoniam ad Saturni circulum addito signiferi ipsius intervallo nec
numerabilis multiplicatio efficitur.
[89] Restant pauca de mundo, namque et in ipso caelo stellae
repente nascuntur. plura eodem genera. cometas Graeci vocant, nostri crinitas,
horrentes crine sanguineo et comarum modo in vertice hsipidas. iidem pogonias
quibus inferiore ex parte in speciem barbae longae promittitur iuba. acontiae
iaculi modo vibrantur, ocissimo significatu. haec fuit, de qua quinto consulatu
suo Titus Imperator Caesar praeclaro carmine perscripsit, ad hunc diem novissima
visa. easdem breviores et in mucronem fastigata xiphias vocavere, quae sunt
omnium pallidissimae et quodam gladii nitore ac sine ullis radiis, quos et
disceus, nomini similis, colore autem electro, raros e margine emittit.
[90] pitheus doliorum cernitur figura, in concavo fumidae
lucis. ceratias cornus speciem habet, qualis fuit cum Graecia apud Salamina
depugnavit. lampadias ardentes imitatur faces, hippeus equinas iubas, celerrimi
motus atque in orbem circa se euntes. fit et candidus DioV cometes, argenteo
crine ita refulgens, ut vix contueri liceat, specieque humana dei effigiem in se
ostendens. fiunt et hirci, villorum specie et nube aliqua circumdati. semel
adhuc iubae effigies mutata in hastam est, Olympiade CVIII, urbis anno CCCCVIII.
brevissimum quo cernerentur spatium VII dierum adnotatum est, longissimum CLXXX.
[91] Moventur autem aliae errantium modo, aliae inmobiles
haerent, omnes ferme sub ipso septentrione aliqua eius parte non certa, sed
maxime in candida, quae lactei circuli nomem accepit. Aristoteles tradit et
simul plures cerni, nemini compertum alteri, quod equidem sciam, ventos autem ab
iis graves aestusve significari. fiunt et hibernis mensibus et in austrino polo,
sed ibi citra ullum iubar. diraque conperta Aethiopum et Aegypti populis spirae
modo intorta, visu quoque torvo, nec stella verius quam quidam igneus modus.
[92] sparguntur aliquando et errantibus stellis ceterisque
crines. sed cometes numquam in occasura parte caeli est, terrificum magna ex
parte sidus atque non leviter piatum, ut civili motu Octavio consule iterumque
Pompei et Caesaris bello, in nostro vero aevo circa veneficium, quo Claudius
Caesar imperium reliquit Domitio Neroni, ac deinde principatu eius adsiduum
prope ac saevum. referre arbitrantur, in quas partes sese iaculetur aut cuius
stellae vires accipiat quasque similitudines reddat et quibus in locis emicet:
[93] tibiarum specie musicae arte portendere, obscenis autem
moribus in verendis partibus signorum, ingeniis et eruditioni, si triquetram
stellarum situs edat; venena fundere in capite septentrionalis austrinave
serpentis. Cometes in uno totius orbis loco colitur in templo Romae, admodum
Faustus Divo Augusto iudicatus ab ipso, qui incipiente eo apparuit ludis, quos
faciebat Veneri Genetrici non multo post obitum patris Caesaris in collegio ab
eo instituto. namque his verbis in ....
[94] gaudium prodit is: Ipsis ludorum meorum diebus sidus
crinitum per septem dies in regione caeli sub septemtrionibus est conspectum. id
oriebatur circa undecimam horam diei clarumque et omnibus e terris conspicuum
fuit. eo sidere significari vulgus credidit Caesaris animam inter deorum
inmortalium numina receptam, quo nomine id insigne simulacro capitis eius, quod
mox in foro consecravimus, adiectum est. haec ille in publicum; interiore gaudio
sibi illum natum seque in eo nasci interpretatus est. et, si verum fatemur,
salutare id terris fuit. Sunt qui et haec sidera perpetua esse credant suoque
ambitu ire, sed non nisi relicta ab sole cerni; alii vero qui nasci umore
fortuito et ignea vi ideoque solvi.
[95] Idem Hipparchus numquam satis laudatus, ut quo nemo magis
adprobaverit cognationem cum homine siderum animasque nostras partem esse caeli,
novam stellam et aliam in aevo suo genitam deprehendit eiusque motu, qua fulsit,
ad dubitationem est adductus, anne hoc saepius fieret moverenturque et eae, quas
putamus adfixas, ideoque ausus rem etiam deo inprobam, adnumerare posteris
stellas ac sidera ad nomen expungere organis excogitatis, per quae singularum
loca atque magnitudines signaret, ut facile discerni posset ex eo non modo an
obirent ac nascerentur, sed an omnino aliquae transirent moverenturque, item an
crescerent minuerenturque, caelo in hereditate cunctis relicto, si quisquam, qui
cretionem eam caperete, inventus esset.
[96] Emicant et faces, non nisi cum decidunt visae, qualis
Germanico Caesare gladiatorum spectaculum edente praeter ora populi meridiano
transcucurrit. duo genera earum. lampadas vocant plane faces, alterum bolidas,
quale Mutinensibus malis visum est. distant quod faces vestigia longa faciunt
priore ardente parte, bolis vero perpetua ardens longiorem trahit limitem.
Emicant et trabes simili modo, quas dokouV vocant, qualis cum Lacedaemonii
classe victi imperium Graeci amisere. fit et caeli ipsius hiatus, quod vocant
chasma,
[97] fit et sanguinea species et, quo nihil terribilius
mortalium timori est, incendium ad terras cadens inde, sicut Olympiadis CVII
anno tertio, cum rex Philippus Graeciam quateret. atque ego haec statis
temporibus naturae vi, ut cetera, arbitror existere, non, ut plerique, variis de
causis, quas ingeniorum acumen excogitat, quippe ingentium malorum fuere
praenuntia; sed ea accidisse non quia haec facta sunt arbitror, verum haec ideo
facta quia incasura erant illa, raritate autem occultam eorum esse rationem
ideoque non, sicut exortus supra dictos defectusque et multa alia, nosci.
[98] Cernuntur et stellae cum sole totis diebus, plerumque et
circa solis orbem ceu speiceae coronae et versicolores circuli, qualiter Augusto
Caesare in prima iuventa urbem intrante post obitum patris ad nomen ingens
capessendum. existunt eaedem coronae circa lunam et circa nobilia astra caeloque
inhaerentia. circa solem arcus adparuit L. Opimio Q. Fabio cos., orbis C.
Porcio M'. Acilio, circulus rubri coloris L. Iulio P. Rutilio cos. Fiunt
prodigiosi et longiores solis defectus, qualis occiso dictatore Caesare et
Antoniano bello totius paene anni pallore continuo
[99] et rursus soles plures simul cernuntur, nec supra ipsum
nec infra, sed ex obliquo, numquam iuxta nec contra terram nec noctu, sed aut
oriente aut occidente. semel et meridie conspecti in Bosporo produntur, qui ab
matutino tempore duraverunt in occasum. trinos soles et antiqui saepius videre,
sicut Sp. Postumio Q. Mucio et Q. Marcio M. Porcio et M. Antonio P. Dolabella et
M. Lepido L. Planco cos., et nostra aetas vidit Divo Caludio principe, consulatu
eius Cornelio Orfito collega. plures quam tres simul visi ad hoc aevi numquam
produntur. Lunae quoque trinae, ut Cn. Domitio C. Fannio consulibus, apparuere.
[100] Quod plerisque appellaverunt soles nocturnos, lumen de
caelo noctu visum est C. Caecilio Cn. Papirio consulibus et saepe alias, ut diei
species nocte luceret. Clipeus ardens ab occasu ad ortum scintillans
transcucurrit solis occasu L. Valerio C. Mario consulibus. Scintillam visam e
stella cadere et augeri terrae adpropinquantem ac, postquam lunae magnitudine
facta sit, inluxisse ceu nubilo die, dein, cum in caelum se reciperet, lampadem
factam semel umquam proditur Cn. Octavio C. Scribonio consulibus. vidit id
Silanus proconsul cum comitatu suo. Fieri videntur et discursus stellarum
numquam temere, ut non ex ea parte truces venti cooriantur.
[101] Existunt stellae et in mari terrisque. vidi nocturnis
militum vigiliis inhaerere pilis pro vallo fulgorem effigie ea; et antennis
navigantium aliisque navium partibus ceu vocali quodam sono insistunt, ut
volucres sedem ex sede mutantes, graves, cum solitariae venere, mergentesque
navigia et, si in carinae ima deciderint, exurentes, geminae autem salutares et
prosperi cursus nuntiae, quarum adventu fugari diram illam ac minacem
appellatamque Helenam ferunt et ob id Polluci ac Castori id numen adsignant
eosque in mari invocant. hominum quoque capita vespertinis magno praesagio
circumfulgent. omnia incerta ratione et in naturae maiestate abdita.
[102] Hactenus de mundo ipso sideribusque: nunc reliqua caeli
memorabilia. namque et hoc caelum appellavere maiores quod alio nomine a‘ra,
omne quod inani simile vitalem hunc spiritum fundit. infra lunam haec sedes
multoque inferior, ut animadverto propemodum constare, infinitum ex superiore
natura a‘ris, infinitum terreni halitus miscens utraque sorte confunditur. hinc
nubila, tonitrua et alia fulmina, hinc grandines, pruinae, imbres, procellae,
turbines, hinc plurima mortalium mala et rerum naturae pugna secum.
[103] terrena in caelum tendentia deprimit siderum vis eademque
quae sponte non subeant ad se trahit. decidunt imbres, nebulae subeunt,
siccantur amnes, ruunt grandines. torrent radii et terram in medium undique
inpellunt, iidem infracti resiliunt et quae potuere auferunt secum. vapor ex
alto cadit rursusque in altum redit. venti ingruunt inanes iidemque cum rapina
remeant. tot animalium haustus spiritum e sublimi trahit, at ille contra
nititur, tellusque ut inani caelo spiritum fundit.
[104] sic ultro citro commeante natura ut tormento aliquo mundi
celeritate discordia accenditur. nec stare pugnae licet, sed adsidue rapta
convolvitur et circa terram inmenso rerum causas globo ostendit, subinde per
nubes caelum aliud obtexens. ventorum hoc regnum. itaque praecipua eorum natura
ibi et ferme reliquas complexa eas causas, quoniam tonitruum et fulminum iactus
horum violentiae plerique adsignant, quin et ideo lapidibus pluere interim, quia
vento sint rapti, et multa similiter. quam ob rem simul plura dicenda sunt.
[105] Tempestatum imbriumque quasdam statas esse causas,
quasdam vero fortuitas aut adhuc rationis inconpertae, manifestum est. quis enim
aestates et hiemes quaeque in temporibus annua vice intelleguntur siderum motu
fieri dubitet? ergo ut solis natura temperando intellegitur anno, sic reliquorum
quoque siderum propria est cuiusque vis et ad suam cuique naturam fertilis. alia
sunt in liquorem soluti umoris fecunda, alia concreti in pruinas aut coacti in
nives aut glaciati in grandines, alia flatus, teporis alia aut vaporis, alia
roris, alia rigoris. nec vero haec tanta debent existimari, quanta cernuntur,
cum esse eorum nullum minus luna tam inmensae altitudinis ratio declaret.
[106] igitur in suo quaeque motu naturam suam exercent, quod
manifestum Saturni maxime transitus imbribus faciunt. nec meantium modo siderum
haec vis est, sed multorum etiam adhaerentium caelo, quotiens errantium accessu
inpulsa aut coneiectu radiorum exstimulata sunt, qualiter in suculus sentimus
accidere, quas Graeci ob id pluvio nomine appellant. quin et sua sponte quaedam
statisque temporibus, ut haedorum exortus. arcturi vero sidus non ferme sine
procellosa grandine emergit.
[107] Nam caniculae exortu acendi solis vapores quis ignorat?
cuius sideris effectus amplissimi in terra sentiuntur: fervent maria exoriente
eo, fluctuant in cellis vina, moventur stagna. orygem appellat Aegyptus feram,
quam in exortu eius contra stare et contueri tradit ac velut adorare, cum
sternuerit. canes quidem toto eo spatio maxime in rabiem agi non est dubium.
[108] Quin partibus quoque signorum quorundam sua vis inest, ut
autumnali aequinoctio brumaeque, cum tempestatibus confici sidus intellegimus,
nec imbribus tantum tempestatibusque, sed multis et corporum et ruris
experimentis. adflantur alii sidere, alii commoventur statis temporibus alvo,
nervis, capite, mente. olea et populus alba et salices solstitio folia
circumagunt. floret ipso brumali die suspensi in tectis arentis herba pulei.
[109] rumpuntur intentae spiritu membranae. miretur hoc qui non
observet cotidiano experimento, herbam unam, quae vocatur heliotropium, abeuntem
solem intueri semper omnibusque horis cum eo verti, vel nubilo obumbrante. iam
quidem lunari potestate ostrearum conchyliorumque et concharum omnium corpora
augeri ac rursus minui, quin et soricum fibras respondere numero lunae
exquisivere diligentiores, minimumque animal, formicam, sentire vires sideris
interlunio semper cessantem.
[110] quo turpior homini inscitia est fatenti praecipue
iumentorum quorundam in oculis morbos cum luna increscere ac minui. patrocinatur
vastitas rei, inmensa discreta altitudine in duo atque septuaginta signa, hoc
est rerum aut animantium effigies, in quas digessere caelum periti. in iis
quidem MDC adnotavere stellas, insignes scilicet effectu visuve, exempli gratia
in cauda tauri septem quas appellavere vergilias, in fronte suculas, booten,
quae sequitur septem triones.
[111] Extra has causas non negaverim exsistere imbres
ventosque, quoniam umidam a terra, alias vero propter vaporem fumidam exhalari
caliginem certum est nubesque liquore egresso in sublime aut a‘re coacto in
liquorem gigni. densitas earum corpusque haut dubio coniectatur argumento, cum
solem obumbrent, perspicuum alias etiam urinantibus in quamlibet profundam
aquarum altitudinem.
[112] Igitur non eam infitias posse in has et ignes superne
stellarum decidere, quales sereno saepe cernimus, quorum ictu concuti a‘ra verum
est, quando et tela vibrata stridunt, cum vero in nubem perveniunt, vaporem
dissonum gigni, ut candente ferro in aquam demerso, et fumidum verticem volvi.
hinc nasci procellas et, si in nube luctetur flatus aut vapor, tonitrua edi; si
erumpat ardens, fulmina; si longiore tractu nitatur, fulgetras. his findi nubem,
illis perrumpi, et esse tonitrua inpactorum ignium plagas, ideoque protinus
coruscare igneas nubium rimas.
[113] posse et repulsu siderum depressum qui a terra meaverit
spiritum nube cohibitum tonare, natura strangulante sonitum, dux rixetur, edito
fragore, cum erumpat, ut in membrana spiritu intenta. posse et attritu, dum
praeceps feratur, illum, quisquis est, spiritum accendi. posse et conflictu
nubium elidi, ut duorum lapidum, hinc bruta fulmina et vana, ut quae nullam
habeant rationem naturae. his percuti montes, his maria, omnesque alios inritos
iactus. illa vero fatidica ex alto statisque de causis et ex suis venire
sideribus.
[114] Simili modo ventos vel potius flatus posse et arido
siccoque anhelitu terrae gigni non negaverim, posse et aquis a‘ra exspirantibus,
qui neque in nebulam densetur nec crassescat in nubes, posse et solis inpulsu
agi, quoniam ventus haut aliud intellegatur quam fluctus a‘ris, pluribusque
etiam modis. namque et e fluminibus ac nivibus et e mari videmus, et quidem
tranquillo, et alios, quos vocant altanos, e terra consurgere. qui, cum e mari
redeunt, tropaei vocantur, si pergunt, apogei.
[115] Montium vero flexus crebrique vertices et conflexa cubito
aut confracta in umeros iuga, concavi vallium sinus, scindentes inaequalitate
ideo resultantem a‘ra$#151;quae causa etiam voces multis in locis reciprocas
facit$#151;, sine fine ventos generant. iam quidem et specus, qualis in Dalmatia
ore vasto, praeceps hiatu, in quem deiecto levi pondere quamvis tranquillo die
turbini similis emicat procella; nomen loco est Senta. quin et in Cyrenaica
provincia rupes quaedam austro traditur sacra, quam profanum sit attrectari
hominis manu, confestim austro volvente harenas. in domibus etiam multis
madefacta inclusa opacitate conceptacula auras suas habent. adeo causa non
deest.
[116] Sed plurimum interest, flatus sit an ventus. illos statos
atque perspirantes, quos non tractus aliquis, verum terrae sentiunt, qui non
aura, non procella, sed, mares appellatione quoque ipsa, venti sunt, sive
adsiduo mundi motu et contrario siderum occursu nascuntur, sive hic est ille
generabilis rerum naturae spiritus huc illuc tamquam in utero aliquo vagus, sive
disparili errantium siderum ictu radiorumque multiformi iactu flagellatus aër,
sive a suis sideribus exeunt his propioribus sive ab illis caelo adfixis cadunt,
palam est illos quoque legem habere naturae non ignotam, etiamsi nondum
percognitam.
[117] viginti amplius auctores Graeci veteres prodidere de his
observationes. quo magis miror orbe discordi et in regna, hoc est in membra,
diviso tot viris curae fuisse tam ardua inventu, inter bella praesertim et
infida hospitia, piratis etiam, omnium mortalium hostibus, transituros fama
terrentibus, ut hodie quaedam in suo quisque tractu ex eorum commentariis, qui
numquam eo accessere, verius noscat quam indifgenarum scientia, nunc vero pace
tam festa, tam gaudente proventu rerum artiumque principe, omnino nihil addisci
nova inquisitione, immo ne veterum quidem inventa perdisci.
[118] non erant maiora praemia, in multos dispersa fortunae
magnitudine, et ista plures sine praemio alio quam posteros iuvandi eruerunt.
namque mores hominum senuere, non fructus, et inmensa multitudo aperto,
quodcumque est, mari hospitalique litorum omnium adpulsu navigat, sed lucri, non
scientiae, gratia. nec reputat caeca mens et tantum avaritiae intenta id ipsum
scientia posse tutius fieri. quapropter scrupulosius, quam instituto fortassis
conveniat operi, tractabo ventos, tot milia navigantium cernens.
[119] Veters quattuor omnino servavere per totidem mundi
partes$#151;ideo nec Homerus plures nominat$#151;hebeti, ut mox iudicatum est,
ratione; secuta aetas octo addidit nimis subtili atque concisa. proximis inter
utramque media placuit, ad brevem ex numerosa additis quattuor. sunt ergo bini
in quattuor caeli partibus, ab oriente aequinoctiali subsolanus, ab oriente
brumali vulturnus. illum apelioten, hunc Graeci eurum appellant. a meridie
auster et ab occasu brumali Africus; notum et Liba nominant. ab occasu
aequinoctiali favonius, ab occasu solstitiali corus; zephyrum et argesten
vocant. a septentrionibus septentrio, interque eum et exortum solstitialem
quilo, aparctias et boreas dicti.
[120] numerosior ratio quattuor his interiecerat, thrascian
media regione inter septentrionem et occasum solstitialem, itemque caecian media
inter aquilonem et exortum aequinoctialem ab ortu solstitiali, Phoenica media
regione inter ortum brumalem et meridiem, item inter Liba et notum conpositum ex
utroque medium inter meridiem et hibernum occidentem Libonotum. nec finis. alii
quippe mesen nomie etiamnum addidere inter borean et caecian, et inter eurum
notumque euronotum. sunt etiam quidam peculiares quibusque gentibus venti, non
ultra certum procedentes tractum, ut Atheniensibus sciron, paulo ab argeste
deflexus, reliquae Graeciae ignotus. aliubi flatus idem Olympias vocatur.
[121] consuetudo omnibus his nominibus argesten intellegit.
caecian aliqui vocant Hellespontian, et eosdem alii aliter. item in Narbonensi
provincia clarissimus ventorum est circius nec ullo omnium violentia inferior,
Ostiam plerumque secto Ligustico mari perferens. idem idem non modo in reliquis
partibus caeli ignotus est, sed ne Viennam quidem eiusdem provinciae urbem
attingens: paucis ante milibus iugi modici occursu tantus ille ventorum
coercitus! et austros in Aegyptum penetrare negat Fabianus. quo fit manifesta
lex naturae, ventis etiam et tempore et fine dicto.
[122] Ver ergo aperit navigantibus maria, cuius in principio
favonii hibernum molliunt caelum sole aquarii XXV obtinente partem. is dies
sextus Februarias ante idus. competit ferme et hoc omnibus, quos deinde ponam,
per singulas intercalationes uno die anticipantibus rursusque lustro sequenti
ordinem servantibus. favonium quidam a. d. VIII kalendas Martias chelidonian
vocant ab hirundinis visu, nonnulli vero ornithian, uno et LXX die post brumam
ab adventu avium flantem per dies VIIII. favonio contrarius est quem subsolanum
appellavimus.
[123] dat aestatem exortus vergiliarum in totidem partibus
tauri VI diebus ante Maias idus, quod tempus austrinum est, huic vento
septentrione contrario. ardentissimo autem aestatis tempore exoritur caniculae
sidus sole primam partem leonis ingrediente, qui dies XV ante Augustas kalendas
est. huius exortum diebus VIII ferme aquilones antecedunt, quos prodromos
appellant.
[124] post biduum autem exortus iidem aquilones constantius
perflant diebus XL. quos etesias appellant. mollire eos creditur solis vapor
geminatus ardore sideris, nec ulli ventorum magis stati sunt. post eos rursus
austri frequentes usque ad sidus arcturi, quod exoritur XI diebus ante
aequinoctium autumni. cum hoc corus incipit. corus autumnat; huic est contrarius
vulturnus.
[125] post id aequinoctium diebus fere IIII et XL vergiliarum
occasus hiemem inchoat, quod tempus in III idus Novembres incidere consuevit;
hoc est aquilonis hiberni multumque aestivo illi dissimilis, cuius ex adverso
est Africus. ante brumam autem VII diebus totidemque post eam sternitur mare
alcyonum feturae, unde nomen II dies traxere. reliquum tempus hiemat. nec tamen
saevitia tempestatum concludit mare. piratae primum coegere mortis periculo in
mortem ruere et hiberna experiri maria; nunc idem avaritia cogit.
[126] Ventorum frigidissimi sunt quos a septentrione diximus
spirare et vicinus iis corus. hi et reliquos conpescunt et nubes abigunt. umidi
Africus et praecipue auster Italiae. narrant et in Ponto caecian in se trahere
nubes. sicci corus et vulturnus, praeterqueam desinentes. nivales aquilo et
septentrio. grandines septentrio inportat et corus. aestuosus auster, tepidi
vulturnus et favonius. iidem subsolano sicciores, et in totum omnes a
septentrione et occidente sicciores quam a meridie et oriente.
[127] saluberrimus autem omnium aquilo, noxius auster et magis
siccus, fortassis quia umidus frigidior est. minus esurire eo spirante creduntur
animantes. etesiae noctu desinunt fere et a tertia diei oriuntur. in Hispania et
Asia ab oriente flatus est eorum, in Ponto ab aquilone, reliquis in partibus a
meridie. spirant autem et a bruma, cum vocantur ornithiae, sed leniores et
paucis diebus. permutant et duo naturam cum situ: auster Africae serenus, aquilo
nubilus.
[128] omnes venti vicibus suis spirant, maiore ext parte autem
ut contrarius desinenti incipiat. cum proximi cadentibus surgunt, a laevo latere
in dextrum ut sol ambiunt. de ratione eorum menstrua quarta maxime luna
decernit. isdem autem ventis in contrarium navigatur prolatis pedibus, ut noctu
plerumque adversa vela concurrant. austro maiores fluctus eduntur quam aquilone,
quoniam ille inferus ex imo mari spirat, hic summo.
[129] ideoque post austros noxii praecipue terrae motus. noctu
auster, interdiu aquilo vehementior, et ab ortu flantes diuturniores sunt ab
occasu flantibus. septentriones inpari fere desinunt numero, quae observatio et
in aliis multis rerum naturae partibus valet; mares itaque existimantur inpares
numeri. sol et auget et conprimit flatus: auget exoriens, occidens, conprimit
meridianus aestivis temporibus. itaque medio diei aut noctis plerumque
sopiuntur, quia aut nimio frigore aut aestu solvuntur. et imbribus venti
sopiuntur. exspectantur autem maxime unde nubes discussae adperuvere caelum.
[130] omnium quidem$#151;si libeat observare minimos
ambitus$#151;redire easdem vices quadriennio exacto Eudoxus putat, non ventorum
modo, verum et reliquarum tempestatum magna ex parte. et est principium lustri
eius semper intercalario anno caniculae ortu. de generalibus ventis haec.
[131] Nunc de repentinis flatibus, qui exhalante terra, ut
dictum est, coorti rursusque deiecti, interim obducta nubium cute, multiformes
exsistunt. vagi quippe et ruentes torrentium modo, ut aliquis placere
ostendimus, tonitrua et fulgura edunt. maiore vero inlati pondere incursusque,
si late siccam rupere nubem, procellam gignunt, quae vocatur a Graecis
ecnephias; sin vero depresso sinu artius rotati effregerunt, sine igni, hoc est
sine fulmine, verticem faciunt, qui typon vocatur, id est vibratus ecnephias.
[132] defert hic secum aliquid abruptum e nube gelidia,
convolvens versansque et ruinam suam illo pondere adgravans ac locum ex loco
mutans rapida vertiigne, praecipua navigantium pestis, non antemnas modo, verum
ipsa navigia contorta franges, tenui remedio aceti in advenientem effusi, cui
frigidissima est natura. idem inlisu ipso repercussus correpta secum in caelum
refert sorbetque in excelsum.
[133] quod si maiore depressae nubis eruperit specu, sed minus
lato quam procella, nec sine fragore, turbinem vocant, proxima quaeque
prosternentem. idem ardentior accensusque, dum furit, prester vocatur, amburens
contacta pariter et proterens. non fit autem aquilonius typhon, nec nivalis aut
nive iacente ecnephias. quod si simul rupit nubem exarsitque et ignem habuit,
non postea concepit, fulmen est.
[134] distat a prestere quo flamma ab igni. hic late funditur
flatu, illud conglobatur impetu. vertex autem remeando distat a turbine et quo
stridor a fragore, procella latitudine ab utroque, disiecta nube verius quam
rupta. fit et caligo beluae similis in nube, dira navigantibus. vocatur et
columna, cum spissatus umor rigensque ipse se sustinet, ex eodem genere et
aulon, cum veluti fistula nubes aquam trahit.
[135] Hieme et aestate rara fulmina contrariis de causis,
quoniam hieme densatus a‘r nubium crassiore corio spissatur, omnisque terrarum
exhalatio rigens ac gelida quicquid accipit ignei vaporis exstinguit. quae ratio
inmunem Scythiam et circa rigentia a fulminum casu praestat, e diverso nimius
ardor Aegyptium, siquidem calidi siccique halitus terrae raro admodum tenuesque
et infirmas densantur in nubes.
[136] vere autem et autumno crebriora fulmina, corruptis in
utroque tempore aestatis hiemisque causis, qua ratione crebra in Italia, quia
mobilior aer mitiore hieme et aestate nimbosa semper quodammodo vernat vel
autumnat. Italiaeque partibus iis, quae a septentrione descendunt ad teporem,
qualis est urbis et Campaniae tractus, iuxta hieme et aestate fulgurat, quod non
in alio situ.
[137] Fulminum ipsorum plura genera traduntur. quae sicca
veniunt, non adurunt, sed dissipant; quae umida, non urunt, sed infuscant.
tertium est quod clarum vocant, mirificae maximae naturae, quo dolia
exhauriuntur intactis operimentis nulloque alio vestigio relicto, aurum et aes
et argentum liquatur intus, sacculis ipsis nullo modo ambustis ac ne confuso
quidem signo cerae. Marcia, ... princeps Romanorum, icta gravida partu
exanimatio ipsa citra ullum aliud incommodum vixit. in Catilinanis prodigiis
Pompeiano ex municipio M. Herennius decurio sereno die fulmine ictus est.
[138] Tuscorum litterae novem deos emittere existimant, eaque
esse undecim generum; Iovem enim trina iaculari. Romani duo tantum ex iis
servavere, diurna attribuentes Iovi, nocturna Summano, rariora sane eadem de
causa frigidioris caeli. Etruria erumpere terra quoque arbitratur, quae infera
appellat, brumali tempore facta saeva maxime et exsecrabilia, cum sint omnia,
quae terrena existimant, non illa generalia nec a sideribus venientia, sed ex
proxima atque turbidiore natura. argumentum evidens, quod omnia superiora e
caelo decidentis obliquos habent ictus, haec autem, quae vocant terrena, rectos.
[139] et quae ex propiore materia cadunt, ideo creduntur e
terra exire, quoniam ex repulsu nulla vestigia edunt, cum sit illa ratio non
inferi ictus, sed adversi. a Saturni ea sidere proficisci subtilius ista
consectati putant, sicut cremantia a Martis, qualiter cum Vlsinii, oppidum
Tuscorum opulentissimum, totum concrematum est fulmine. vocant et familiaria in
totam vitam fatidica, quae prima fiunt familiam suam cuique indepto. ceterum
existimant non ultra decem annos portendere privata, praeterquam aut primo
patrimonio facta aut natali die, publica non ultra tricesimum annum, praeterquam
in deductione oppidi.
[140] Exstat annalium memoria sacris quibusdam et precationibus
vel cogi fulmina vel impetrari. vetus fama Etruriae est, impetratum Volsinios
urbem depopulatis agris subeunte monstro, quod vocavere Oltam, evocatum a
Porsina suo rege. et ante eum a Numa saepius hoc factitatum in primo annalium
suorum tradit L. Piso, gravis auctor, quod imitatum parum rite Tullum Hostilium
ictum fulmine. lucosque et aras et sdacra habemus interque Statores ac Tonantes
et Feretrios Elicium quoque accepimus Iovem.
[141] varia in hoc vitae sententia et pro cuiusque animo.
imperare naturae sacra audacis est credere, nec minus hebetis beneficiis
abrogare vires, quando in fulgurum quoque interpretatione eo profecit scientia,
ut ventura alia finito die praecinat et an peremptura sint factum aut prius alia
facta quae lateant, innumerabilibus in utroque publicis privatisque
experimentis. quam ob rem sint ista ut rerum naturae libuit, alias certa alias
dubia, aliis probata aliis damnanda: nos de cetero quae sunt in his memorabilia
non omittemus.
[142] Fulgetrum prius cerni quam tonitrua audiri, cum simul
fiant, certum est, nec mirum, quoniam lux sonitu velocior, ictum autem et
sonitum congruere ita modulante natura, sed sonitum profecti esse fulminis, non
iinlati, etiamnum spiritum ociorem fulmine, ideo quati prius omne et adflari
quam percuti, nec quemquam tangi qui prior viderit fulmen aut tonitrua audierit.
laeva prospera existimantur, quoniam laeva parte mundi ortus est. nec tamen
adventus spectatur quam reditus, sive ab ictu resilit ignis sive opere confecto
aut igne consumpto spiritus remeat.
[143] in sedecim partes caelum in eo spectu divisere Tusci.
prima est a septemtrionibus ad aequinocatialem exortum, secunda ad meridiem,
tertia ad aequinoctialem occasum, quarta obtinet quod est reliquum ab occasu ad
septemtriones. has iterum in quaternas divisere partes, ex quibus octo ab exortu
sinistras, totidem e contrario appellavere dextras. ex iis maxime dirae quae
septemtriones ab occasu attingunt. itaque plurimum refert unde venerint fulmina
et quo concesserint. optimum est in exortivas redire partes.
[144] ideo cum a prima caeli parte venerint et in eandem
concesserint, summa felicitas portendetur, quale Sullae dictori ostentum datum
accepimus. cetera ad ipsius mundi portionem minus prospera aut dira. quaedam
fulgura enuntiare non putant fas nec audire, praeterquam si hospiti indicentur
aut parenti. magna huius observationis vanitas tacta Iunonis aede Romae
deprehensa est Scauro consule, qui mox princeps fuit. noctu magis quam interdiu
sine tonitribus fulgurat.
[145] Unum animal, hominem, non semper exstinguit, cetera
ilico, hunc videlicet natura tribuente honorem, cum tot beluae viribus
praestent. omnia contrarias incubant partes. homo, nisi convertatur in
percussas, non respirat. superne icti considunt. vigilans ictus convenientibus
oculis, dormiens patentibus reperitur. hominem ita exanimatum cremari fas non
est, condi terra religio tradidit. nullum animal nisi exanimatum fulmine
accenditur. vulnera fulminatorum frigidiora sunt reliquo corpore.
[146] ex iis, quae terra gignuntur, lauri fruticem non icit nec
umquam quinque altius pedibus descendit in terram. ideo pavidi altiores specus
tutissimos putant aut tabernacula pellibus beluarum, quas vitulos appellant,
quoniam hoc solum animal ex marinis non percutiat, sicut nec e volucribus
aquilam, quae ob hoc armigera huius teli fingitur. in Italia inter Tarracinam et
aedem Feroniae turres belli civilis temporibus desiere fieri, nulla non earum
fulmine diruta.
[147] Praeter haec inferiore caelo relatum in monumenta est
lacte et sanguine pluisse M'. Acilio C. Porcio cos. et saepe alias, sicut carne
P. Volumnio Servio Sulpicio cos., exque ea non perputruisse quod non
diripuissent aves, item ferro in Lucanis anno ante quam M. Crassus a Parthis
interemptus est omnesque cum eo Lucani milites, quorum magnus numerus in
exercitu erat.effigies quo pluit ferri spongiarum similis fuit. haruspices
praemonuerunt superna volnera. L. autem Paulo C. Marcello cos. lana pluit circa
castellum Carissanum, iuxta quod post annum T. Annius Milo occisus est. eodem
causam dicente lateribus coctis pluisse in acta eius anni relatum est.
[148] Armorum crepitus et tubae sonitus auditos e caelo
Cimbricis bellis accepimus, crebroque et prius et postea. tertio vero consulatu
Mari ab Amerinis et Tudertibus spectata arma caelestia ab ortu occasuque inter
se concurrentia, pulsis quae ab occasu erant. ipsum ardere caelum minime mirum
est et saepius visum maiore igni nubibus correptis.
[149] Celebrant Graeci Anaxagoran Clazomenium Olympiadis
LXXVIII secundo anno praedixisse caelestium litterarum scientia, quibus diebus
saxum casurum esset e sole, idque factum interdiu in Thraciae parte ad Aegos
flumen, qui lapis etiam nunc ostenditur magnitudine vehis, colore adusto, comete
quoque illis noctibus flagrante. quod si quis praedictum credat, simul fateatur
necesse est, maioris miraculi divinitatem Anaxagorae fuisse solvique rerum
naturae intellectum et confundi omnia, si aut ipse sol lapis esse aut umquam
lapidem in eo fuisse credatur. decidere tamen crebro non erit dubium.
[150] in Abydi gymnasio ex ea causa colitur hodieque modicus
quidem, sed quem in media terrarum casurum idem Anaxagoras praedixisse narretur.
colitur et Cassandriae, quae Potidaea quondam vocitata est, ob id deducta. ego
ipse vidi in Vocontiorum agro paulo ante delatum. Arcus vocamus extra miraculum
frequentes et extra ostentum. nam ne pluvios quidem aut serenos dies cum fide
portendunt. manifestum est radium solis inmissum cavae nubi repulsa acie in
solem refringi, colorumque varietatem mixtura nubium, ignium, a‘ris fieri. certe
nisi sole adverso non fiunt nec umquam nisi dimidia circuli forma nec noctu,
quamvis Aristoteles prodat aliquando visum, quod tamen fatetur idem non nisi XXX
luna posse fieri.
[151 fiunt autem hieme maxime ab aequinoctio autumnali die
decrescente. quo rursus crescente ab aequinoctio verno non exsistunt, nec circa
solstitium longissimis diebus, bruma vero [id est brevissimis] frequenter,
iidem sublimes humili sole humilesque sublimi, et minores oriente aut occidente,
sed in latitudinem dimissi, meridie exiles, verum ambitus maioris. aestate autem
per meridiem non cernuntur, post autumni aequinoctium quacumque hora, nec umquam
plures simul quam duo.
[152] Cetera eiusdem naturae non multis dubia esse video:
grandinem conglaciato imbre gigni et nivem eodem umore mollius coacto, pruinam
autem ex rore gelido; per hiemem nives cadere, non grandines, ipsaque grandines
interdiu saepius quam noctu, et multo celerius resolvi quam nives; nebulas nec
aestate nec maximo frigore exsistere, rores neque gelu neque ardoribus neque
ventis nec nisi serena nocte; gelando liquorem minui, resolutaque glacie non
eundem inveniri modum; varietates colorum figurarumque in nubibus cerni, prout
admixtus ignis superet aut vincatur.
[153] Praeterea quasdam proprietates quibusdam locis esse,
roscidas aestate Africae noctes, in Italia Locris et in lacu Velino nullo non
die apparere arcus, Rhodi et Syracusis numquam tanta nubila obduci, ut non
aliqua hora sol cernatur, qualia aptius suis referentur locis. haec sint dicta
de a‘re.
[154] Sequitur terra, cui uni rerum naturae partium eximia
propter merita cognomen indidimus maternae nascentes excipit, natos alit
semelque editos et sustinet semper, novissime conplexa gremio iam a reliqua
natura abdicatos, tum maxime ut mater operiens, nullo magis sacra merito quam
quo nos quoque sacros facit, etiam monimenta ac titulos gerens nomenque
prorogans nostrum et memoriam extendens contra brevitatem aevi, cuius numen
ultimum iam nullis precamur irati grave, tamquam nesciamus hanc esse solam quae
numquam irascatur homini.
[155] aquae subeunt in imbres, rigescunt in grandines,
tumescunt in fluctus, praecipitantur in torrentes, aer densatur nubibus, furit
procellis: at haec benigna, mitis, indulgens ususque mortalium semper ancilla,
quae coacta generat, quae sponte fundit, quos odores saporesque, quos sucos,
quos tactos, quos colores! quam bona fide creditum faenus reddit! quae nostra
causa alit! pestifera enim animantia, vitali spiritu havente culpam: illi
necesse est semina excipere et genita sustinere; sed in malis generantium noxa
est. illa serpentem homine percusso amplius non recipit poenasque etiam incertum
nomine exigit. illa medicas fundit herbas et semper homini parturit.
[156] quin et venena nostri miseritam instituisse credi potest,
ne in taedio vitae fames, more terrae meritis alienissima, lenta nos consumeret
tabe, ne lacerum corpus abrupta dispergerent, ne laquei torqueret poena
praepostera incluso spiritu, cui quaereretur exitus, ne in profundo quaesita
morte sepultura pabulo fieret, ne ferri cruciatus scinderet corpus. ita est,
miserita genuit id, cuius facillimo haustu inlibato corpore et cum toto sanguine
exstinguerentur, nullo labore, sitientibus similes, qualiter defunctos non
volucres, non ferae attingerent terraeque servaretur qui sibi ipsi periisset.
[157] verum fateamur: terra nobis malorum remedium genuit, nos
illud vitae facimus venenum. non enim et ferro, quo carere non possumus, simili
modo utimur? nec tamen quereremur merito, etiamsi maleficii causa tulisset.
adversus unam quippe naturae partem ingrati sumus. quas non ad delicias quasque
non ad contumelias servit homini? in maria iacitur aut, ut freta admittamus,
eroditur. aquis, ferro, igni, ligno, lapide, fruge omnibus cruciatur horis
multoque plus, ut deliciis quam ut alimentis famuletur nostris.
[158] et tamen quae summa patitur atque extrema cute
tolerabilia videantur: penetramus in viscera, auri argentique venas et aeris ac
plumbi metalla fodientes, gemmas etiam et quosdam parvulos quaerimus lapides
scrobibus in profundum actis. viscera eius extrahimus, ut digito gestetur gemma,
quo petitur. quot manus atteruntur, ut unus niteat articulus! si ulli essent
inferi, iam profecto illos avaritiae atque luxuriae cuniculi refodissent. et
miramur, si eadem ad noxam genuit aliqua!
[159] ferae enim, credo, custodiunt illam arcentque sacrilegas
manus. non inter serpentes fodimus et venas auri tractamus cum veneni radicibus?
placatiore tamen dea ob haec, quod omnes hi opulentiae exitus ad scelera
caedesque et bella tendunt, quodque sanguine nostro rigamus insepultisque
ossibus tegimus, quibus tamen velut exprobato furore tandem ipsa se obducit et
scelera quoque mortalium occultat. Inter crimina ingrati animi et hoc duxerim
quod naturam eius ignoramus.
[160] est autem figura prima, de qua consensus iudicat. orbem
certe dicimus terrae globumque verticibus includi fatemur. neque enim absoluti
orbis est forma in tanta montium excelsitate, tanta camporum planitie, sed cuius
amplexus, si cuncta liniarum comprehendantur ambitu, figuram absoluti orbis
efficiat, id quod ipsa rerum natura cogit, non isdem causis, quas attulimus in
caelo. namque in illo cava in se convexitas vergit et cardini suo, hoc est
terrae, undique incumbit. haec ut solida ac conferta adsurgit intumescenti
similis extraque protenditur. mundus in centrum vergit, at terra exit a centro,
inmensum eius globum in formam orbis adsidua circa eam mundi volubilitate
cogente.
[161] Ingens hic pugna litterarum contraque vulgi, circumfundi
terrae undique homines conversisque inter se pedibus stare, et cunctis similem
esse verticem, simili modo et quacumque parte media calcari, illo quaerente, cur
non decidant contra siti, tamquam non ratio praesto sit, ut nos non decidere
mirentur illi. intervenit sententia quamvis indocili probabilis turbae,
inaequali globo, ut si sit figura pineae nucis, nihilo minus terram undique
incoli.
[162] sed quid hoc refert, alio miraculo exoriente, pendere
ipsam ac non cadere nobiscum, ceu spiritus vis, mundo praesertim inclusi, dubia
sit, aut possit cadere, natura repugnante et quo cadat negante. nam sicut ignium
sedes non est nisi in ignibus, aquarum nisi in aquis, spiritus nisi in spiritu,
sic terrae, arcentibus cunctis, nisi in se locus non est. globum tamen effici
mirum est in tanta planitie maris camporumque. cui sententiae adest Dicaearchus,
vir in primis eruditus, regum cura permensus montes, ex quibus altissimum
proditi Pelium MCCL passuum ratione perpendiculi, nullam esse eam proportionem
universae rotunditatis colligens. mihi incerta haec videtur coniectatio, haud
ignaro quosdam Alpium vertices longo tractu nec breviore quinquaginta milium
passuum adsurgere.
[163] sed vulgo maxime haec pugna est, si coactam in verticem
aquarum quoque figuram credere cogatur. atqui non aliud in rerum natura adspectu
manifestius. namque et dependentes ubique guttae parvis globantur orbibus et
pulveri inlatae frondiumque lanugini inpositae absoluta rotunditate cernuntur,
et in poculis repletis media maxime tument, quae propter subtilitatem umoris
mollitiamque in se residentem ratione facilius quam visu deprehenduntur. idque
etiam magis mirum, in poculis repletis addito umore minimo circumfluere quod
supersit, contra evenire ponderibus aditis ad vicenos saepe denarios, scilicet
quia intus recepta liquorem in verticem attollant, at cumulo eminenti infusa
delabantur.
[164] eadem est causa, propter quam e navibus terra non
cernatur, e navium malis conspicua, ac procul recedente navigio, si quid quod
fulgeat religetur in mali cacumine, paulatim descendere videatur et postremo
occultetur. denique oceanus, quem fatemur ultimum, quanam alia figura cohaereret
atque non decideret nullo ultra margine includente? id ipsum ad miraculum redit,
quonam modo, etiamsi globatur, extremum non decidat mare. contra quod, ut sint
plana maria et qua videntur figura, non posse id accidere, magno suo gaudio
magnaque gloria inventores Graeci subtilitate geometrica docent.
[165] namque cum e sublimi in inferiora aquae ferantur et sit
haec natura earum confessa nec quisquam dubitet in litore ullo accessisse eas
quo longissime devexitas passa sit, procul dubio apparere, quo quid humilius
sit, propius a centro esse terrae, omnesque linias, quae emittantur ex eo ad
proximas aquas, breviores fieri quam quae ad extremum mare a primis aquis; ergo
totas omnique ex parte aquas vergere in centrum ideoque non decidere, quoniam in
interiora nitantur.
[166] Quod ita formasse artifex natura credi debet, ut, cum
terra arida et sicca constare per se ac sine umore non posset, nec rursus stare
aqua nisi sustinente terra, mutuo inplexu iungerentur, hac sinus pandente, illa
vero permeante totam, intra extra, supra infra, venis ut vinculis
discurrentibus, atque etiam in summis iugis erumpente, quo spiritu acta et
terrae pondere expressa siphonum modo emicat tantumque a periculo decidendi
abest, ut in summa quaeque et altissima exsiliat. qua ratione manifestum est,
quare tot fluminum cotidiano accessu maria non crescant. est igitur in toto suo
globo tellus medio ambitu praecincta circumfluo mari, nec argumentis hoc
investigandum, sed iam experimentis cognitum.
[167] A Gadibus columnisque Herculis Hispaniae et Galliarum
circuitu totus hodie navigatur occidens. septentrionalis vero oceanus maiore ex
parte navigatus est, auspiciis Divi Augusti Germaniam classe circumvecta ad
Cimbrorum promunturium et inde inmenso mari prospecto aut fama cognito Scythicam
ad plagam et umore nimio rigentia. propter quod minime verisimile est illic
maria deficere, ubi umoris vis superet. iuxta vero ab ortu ex Indico mari sub
eodem sidere pars tota vergens in Caspium mare pernavigata est Macedonum armis
Seleuco atque Antiocho regnantibus, qui et Seleucida et Antiochida ab ipsis
appellari voluere.
[168] et circa Caspium multa oceani litora explorata parvoque
brevius quam totus hinc aut illinc septentrio ermeigatus, ut iam coniecturae
locum sic quoque non relinquat ingens argumentum paludis Maeoticae, sive ea
illius oceani sinus est, ut multos adverto credidisse, sive angusto discreti
situ restagnatio. alio latere Gadium ab eodem occidente magna pars meridiani
sinus ambitu Mauretaniae navigatur hodie. maiorem quidem eius partem et orientis
victoriae Magni Alexandri lustravere usque in Arabicum sinum, in quo res gerente
C. Caesare Augusti filio signa navium ex Hispaniensibus naufragiis feruntur
agnita.
[169] et Hanno Carthaginis potentia florente circumvectus a
Gadibus ad finem Arabiae navigationem eam prodidit scripto, sicut ad exterea
Europae noscenda missus eodem tempore Himilco. praeterea Nepos Cornelius auctor
est Eudoxum quendam sua aetate, cum Lathyrum regum fugeret, Arabico sinu
egressum Gades usque pervectum multoque ante eum Caelius Antipater vidisse se
qui navigasset ex Hispania in Aethiopiam commercii gratia.
[170] idem Nepos de septentrionali circuitu tradit Quinto
Metello Celeri, Afrani in consulatu collegae, sed tum Galliae proconsuli, Indos
a rege Sueborum dono datos, qui ex India commercii causa navigantes
tempestatibus essent in Germaniam abrepti. sic maria circumfusa undique dividuo
globo partem orbis auferunt nobis, nec inde huc ne hinc illo pervio tractu. quae
contemplatio apta detegendae mortalium vanitati poscere videtur, ut totum hoc,
quicquid est, in quo singulis nihil satis est, ceu subiectum oculis quantum sit
ostendam.
[171] Iam primum in dimidio conputari videtur, tamquam nulla
portio ipsi decedat oceano, qui toto circumdatus medio et omnes ceteras fundens
recipiensque aquas et quicquid exit in nubes ac sidera ipsa tot ac tantae
magnitudinis pascens, quo tandem aplitudinis spatio credetur habitare? inproba
et infinita debet esse tam bastae molis possessio.
[172] adde quod ex relicto plus abstulit caelum, nam cum sint
eius quinque partes, quas vocant zonas, infesto rigore et aeterno gelu premitur
omne, quicquid est subiectum duabus extremis utrimque circa vertices, hunc, qui
trionum septem vocatur, eumque, qui adversus illi austrinus appellatur. perpetua
caligo utrobique et alieno molliorum siderum adspectu maligna ac pruina tantum
albicans lux. verum media terrarum, qua solis orbita est, exusta flammis et
cremata comminus vapore torretur. circa duae tantum inter exustam et rigentes
temperantur eaeque ipsae inter se non perviae propter incendium siderum,
[173] ita terrae tres partes abstulit caelum; oceani rapina in
incerto est. sed et relicta nobis una portio haud scio an etiam in maiore damno
sit, idem siquidem oceanus infusus in multos, ut dicemus, sinus adeo viciono
accessu interna maria adlatrat, ut centum quindecim milibus passuum Arabicus
sinus distet ab Aegyptio mari, Caspius vero | CCCLXXV | a Pontico, idem
interfusus intrat per tot maria, quibus Africam, Europam, Asiam dispescit, ut
quantum terrarum occupet?
[174] conputetur etiamnum mensura tot fluminum, tantarum
paludium, addantur et lacus, stagna, iam elata in caelum et ardua aspectu quoque
iuga, iam silvae vallesque praeruptae et solitudines ac mille causis deserta;
detrahantur hae tot portiones terrae, immo vero, ut plures tradidere, mundi
puncto (neque enim aliud est terra in universo): haec est materia gloria
nostrae, haec sedes. hic honores gerimus, hic exercimus imperia, hic opes
cupimus, hic tumultuamur humanum genus, hic instauramus bella etiam civilia
mutuisque caedibus laxiorem facimus terram!
[175] et, ut publicos gentium furores transeam, haec, in qua
conterminos pellimus furtoque vicini caespitem nostro solo adfodimus, ut, qui
latissime rura metatus fuerit ultraque famam exegerit adcolas, quota terrarum
parte gaudeat vel, cum ad mensuram avaritiae suae propagaverit, quam tandem
portionem eius defunctus obtineat?
[176] Mediam esse mundi totius haut dubiis constat argumentis,
sed clarissimo aequinocti paribus horis. nam nisi in medio esset, aequales dies
noctesque habere non posse deprehendere est dioptraeque vel maxime confirmant,
cum aequinoctiali tempore ex eadem linia ortus occasusque cernatur, solstitiali
exortus per suam liniam, brumali occasus. quae accidere nullo modo possent hisi
in centro sita.
[177] Tres autem circuli supra dictis zonis inplexi
inaequalitates temporum distingunt: solstitialis a parte signiferi excelsissima
nobis ad septentrionalem plagam versus, contraque ad alium polum brumalis, item
medio ambitu signiferi orbis incedens aequinoctialis. Reliquorum quae miramur
causa in ipsius terrae figura est, quam globo similem et cum ea aquas isdem
intellegitur argumentis. sic enim fit haut dubie, ut nobis septentrionalis
plagae sidera numquam occidant, contra meridianae numquam oriantur, rursusque
haec illis non cernantur, attollente se contra medios visus terrarum globo.
[178] septentriones non cernit Trogodytice et confinis
Aegyptus, nec canopum Italia et quem vocant Berneics crinem, item quem sub Divo
Augusto cognominavere Caesaris thronon, insignes ibi stellas. adeoque manifesto
adsurgens fastigium curvatur, ut canopus quartam fere partem signi unius supra
terram eminere Alexandriae intuentibus videatur, eadem a Rhodo terram quodammodo
ipsam stringere, in Ponto omnino non cernatur, ubi maxime sublimis septentrio.
idem a Rhodo absconditur vigilia occultus, secunda se ostendit, in Mero‘
solstitio vesperi paulisper apparet paucisque ante exortum arcturi diebus
pariter cum die cernitur.
[179] navigantium haec maxime cursus deprehendunt, in alia
adverso, in alia prono mari, subitoque conspicuis atque ut e freto emergentibus,
quae in anfractu pilae latuere, sideribus. neque enim, ut dixere aliqui, mundus
hoc polo excelsiore se attollit$#151;aut undique cernerentur haec sidera$#151;,
verum haec eadem quibusque proximis sublimiora creduntur eademque demersa
longinquis, utque nunc sublimis in deiectu positis videtur hic vertex, sic in
illam terrae devexitatem transgressis illa se attollunt, residentibus quae hic
excelsa fuerant, quod nisi in figura pilae accidere non posset.
[180] Ideo defectus solis ac lunae vespertinos orientis incolae
non sentiunt nec matutinos ad occasum habitantes, meridianos vero serius nobis
illi. apud Arbilam Magni Alexandri victoria luna defecisse noctis secunda hora
est prodita eademque in Sicilia exoriens. solis defectum Vipsano et Fonteio
cos., qui fuere ante paucos annos, factum pridie kalendas Maias Campania hora
diei inter septimam et octavam sensit, Corbulo dux in Armenia inter horam diei
decimam et undecimam prodidit visum, circuiti globi alia aliis detegente et
occultante. quod si plana esset terra, simul omnia apparerent cunctis noctesque
non fierent inaequales; nam aeque aliis quam in medio sitis paria duodeciim
horarum intervalla cernerentur, quae nunc non in omni parte simili modo
congruunt.
[181] Ideo nec nox diesque, quamvis eadem, toto orbe simul est,
oppositu globi noctem aut ambitu diem adferente. multis hoc cognitum
experimentis, in Africa Hisaniaque turrium Hannibalis, in Asia vero propter
piraticos terrores simili specularum praesidio excitato, in quis praenuntios
ignes sexta hora diei accensos saepe conpertum est tertia noctis a tergo ultimis
visos. eiusdem Alexandri cursor Philonides ex Sicyone Elin mille et ducenta
stadia novem diei confecit horis indeque, quamvis declivi itinere, tertia noctis
hora remensus est saepius. causa, quod eunti cum sole iter erat, eundem remeans
obvium contrario praetervertebat occursu. qua de causa ad occasum navigantes,
quamvis brevissimo die, vincunt spatia nocturnae navigationis, ut solem ipsum
comitantes.
[182] Vasaque horoscopa non ubique eadem sunt usui, in trecenis
stadiis aut, ut longissime, in quingenis utantibus semet umbris solis. itaque
umbilici, quem gnomonem appellant, umbra in Aegypto meridiano tempore
aequinoctii die paulo plus quam dimidiam gnomonis mensuram efficit, in urbe Roma
nona pars gnomonis deest umbrae, in oppido Ancona superest quinta tricesima, in
parte Italiae, quae Venetia appellatur, isdem horis umbra gnomoni par fit.
Simili modo tradunt in Syene oppido, quod est supra Alexandriam quinque milibus
stadium, solstiti die medio nullam umbram iaci puteumque eius experimenti gratia
factum totum inluminari. ex quo apparere tum solem illi loco supra verticem
esse, quod et in India super flumen Hypasim fieri tempore eodem Onesicritus
scribit. constatque in Berenice urbe Trogodytarum, et inde stadiis | IIII |
.DCCCXX in eadem gente Ptolemaide oppido, quod in margine
Rubri maris ad primos elephantorum venatus conditum est, hoc idem ante solstitum
quadragenis quinis diebus totidemque postea fieri, et per eos XC dies in
meridiem umbras iaci.
[184] rursus in Meroë$#151;insula haec caputque gentis Aethipum
V milibus stadium a Syene in amne Nilo habitatur$#151;bis anno absumi umbras,
sole duodevicesimam tauri partem et quartam decimam leonis tunc obtinente. in
Indiae gente Oretum mons est Maleus nomine, iuxta quem umbrae aestate in
austrum, hieme in septentrionem iaciuntur. quindecim tantum noctibus ibi apparet
septentrio. in eadem India Patalis, celeberrimo portu, sol dexter oritur, umbrae
in meridiem cadunt.
[185] septentrionem ibi Alexandro morante adnotantum prima
tantum parte noctis aspici. Onesiciritus, dux eius, scripsit, quibus in locis
Indiae umbrae non sint, septentrionem non conspici, et ea loca appellari ascia,
nec horas dinumerari ibi. et tota Trogodytice umbras bis quadragenis quinis
diebus in anno Eratosthenes in contrarium cadere prodidit.
[186] sic fit, ut vario lucis incremento in Mero‘ longissimus
dies XII horas aequinoctiales et octo partes unius horae colligat, Alexandriae
vero XIIII horas, in Italia XV, in Britannia XVII, ubi aestate lucidae noctes
haut dubie se promittunt, id quod cogit ratio credi, solstiti diebus accedente
sole propius verticem mundi angusto lucis ambitu subiecta terrae continuos dies
habere senis mensibus noctesque e diverso ad brumam remoto.
[187] quod fieri in insula Thyle Pytheas Massiliensis scribit,
sex dierum navigatione in septentrionem a Britannia distante, quidam vero et in
Mona, quae distat a Camaloduno Britannia oppido circiter | CC |, adfirmant.
Umbrarum hanc rationem et quam vocant gnomonicen invenit Anaximenes Milesius,
Anaximandri, de quo diximius, discipulus, primusque horologium, quod appellant
sciothericon, Lacedaemone ostendit.
[188] Ipsum diem alii aliter observavere: Babylonii inter duos
solis exortus, Athenienses inter duos occasus, Umbri a meridie ad meridiem,
vulgus omne a luce ad tenebras, sacerdotes Romani et qui diem finiere civilem,
item Aegyptii et Hipparchus a media nocte in mediam. minora autem intervalla
esse lucis inter ortus solis iuxta solstitia quam aequinoctia apparet, quia
positio signiferi circa media sui obliquior est, iuxta solstitium autem rectior.
[189] Contexenda sunt his caelestibus nexa causis. namque et
Aethiopas vicini sideris vapore torreri adustisque similes gigni, barba et
capillo vibrato, non est dubium, et adversa plaga mundi candida atque glaciali
cute esse gentes, flavis promissas crinibus, truces vero ex caeli rigore has,
illas mobilitate sapientes, ipsoque crurum argumento illis in supera sucum
revocari natura vaporis, his in inferas partes depelli umore deciduo; hic graves
feras, illic varias effigies animalium provenire et maxime alitum multas figuras
igni volucres; corporum autem proceritatem utrobique, illic ignium nisu, hic
umoris alimento;
[190] medio vero terrae salubri utrimque mixtura fertiles ad
omnia tractus, modicos corporum habitus magna et in colore temperie, ritus
molles, sensus liquidos, ingenia fecunda totiusque naturae capacia, isdem
imperia, quae numquam extimis gentibus fuerint, sicut ne illae quidem his
paruerint, avolsae ac pro numine naturae urguentis illas solitariae.
[191] Babyloniorum placita et motus terrae hiatusque, qua
cetera omnia, siderum vi existimant fieri, sed illorum trium, quibus fulmina
adsignant, fieri autem meantium cum sole aut congruentium et maxime circa
quadrata mundi. praeclara quaedam et inmortalis in eo, si credimus, divinitas
perhibetur Anaximandro Milesio physico, quem ferunt Lacedaemoniis praedixisse ut
urbem ac tecta custodirent, instare enim motum terrae, cum et urbs tota eorum
corruit et Taygeti montis magna pars, ad formam puppis eminens, abrupta cladem
eam insuper ruina pressit. perhibetur et Pherecydi, Pythagorae doctori, alia
coniectatio, sed et illa divina, haustu aquae e puteo praesensisse ac
praedixisse civibus terrae motum.
[192] quae si vera sunt, quantum a deo tandem videri possunt
tales distare, dum vivant? et haec quidem arbitrio cuiusque existimanda
relinquantur: ventos in causa esse non dubium reor. neque enim umquam
intremiscunt terrae nisi sopito mari caeloque adeo tranquillo, ut volatus avium
non pendeant, subtracto omni spiritu qui vehit, nec umquam nisi post ventos,
condito scilicet in venas et cava eius occulta flatu. neque aliud est in terra
tremor quam in nube tonitruum, nec hiatus aliud quam cum fulmen erumpit incluso
spiritu luctante et ad libertatem exire nitente.
[193] Varie itaque quatitur, et mira eduntur opera, alibi
prostratis moenibus, alibi hiatu profundo haustis, alibi egestus molibus, alibi
emissis amnibus, nonnumquam etiam ignibus calidisve fontibus, alibi averso
fluminum curu. praecedit vero comitaturqe terribilis sonus, alias murmuri
similis, alias mugitibus aut clamori humano armorumve pulsantium fragori, pro
qualitate materiae excipientis formaque vel cavernarum vel cuniculi, per quem
meet, exilius grassante in angusto, eodem rauco in recurvis, resultante in
duris, ferevente in umidis, fluctuante in stagnantibus, furente contra solida.
[194] itaque et sine motu saepe editur sonus. nec simplici modo
quatitur umq, sed tremit vibratque. hiatus vero alias remanet ostendens quae
sorbuit, alias occultat ore conpresso rursusque ita inducto solo, ut nulla
vestigia exstent, urbibus plerumque devoratis agrorumque tractu hausto, maritima
autem maxime quatiuntur, nec montuosa tali malo carent. exploratum mihi est
Alpes Apenninumque saepius tremuisse.
[195] et autumno ac vere terrae crebrius moventur, sicut
fulmina. ideo Galliae et Aegyptus minime quatiuntur, quoniam hic aestatis causa
obstat, illic hiemis. item noctu saepius quam interdiu. maximi autem motus
existunt matutini vespertinique, sed propinqua luce crebri, interdiu autem circa
meridiem. fiunt et solis lunaeque defectu, quoniam tempestates tunc sopiuntur,
praecipue vero cum sequitur imbres aestus imbresve aestum.
[196] Navigantes quoque sentiunt non dubia coniectura, sine
flatu intumescente fluctu subito aut quatiente ictu. intremunt vero et in
navibus postes aeque quam in aedificiis crepituque praenuntiant. quin et
volucres non inpavidae sedent. est et in caelo signum praeceditque motu futuro
aut interdiu aut paulo post occasum sereno tenuis ceu lineae nube in longum
porrecta spatium.
[197] Est et in puteis turbidior aqua nec sine odoris taedio,
sicut in isdem et remedium, quale et crebri specus praebent; conceptum enim
spiritum exhalant. quod in totis notatur oppidis: minus quatiuntur crebris ad
eluviem cuniculis cavata, multoque sunt tutiora in isdem illis quae pendent,
sicuti Neapoli in Italia intellegitur, parte eius, quae solida est, ad tales
casus obnoxia. tutissimi sunt aedificiorum fornices, anguli quoque parietum
postesque, alterno pulsu renitente. et latere terreno facti parietes minore noxa
quatiuntur.
[198] magna differentia est et in ipso genere motus, pluribus
siquidem modis quatitur. tutissimum est cum vibrat crispante aedificiorum
crepitu et cum intumescit adsurgens alternoque motu residit; innoxium et cum
concurrentia tecta contrario ictu arietant, quoniam alter motus alteri
renititur. undantis inclinatio et fluctus more quaedam volutatio infesta est aut
cum in unam partem totus se motus inpellit. desinunt autem tremores, cum ventus
emersit; sin vero duravere, non ante XL dies sistuntur, plerumque et tardius,
utpote cum quidam annuo et bienni spatio duraverint.
[199] Factum est semel, quod equidem in Etruscae disciplinae
voluminibus invenio, ingens terrarum portentum L. Marcio Sexto Iulio cos. in
agro Mutinensi. namque montes duo inter se concurrerunt crepito maxo adsultantes
recedentesque, inter eos flamma fumoque in caelum exeunte interdiu, spectante e
via Aemilia magna equitum Romanorum familiarumque et viatorum multitudine. eo
concursu villae omnes elisae, animalia permulta, quae intra fuerant, exanimata
sunt, anno ante sociale bellum, quod haud scio an funestius terrae ipsi Italiae
fuerit quam civilia. non minus mirum ostentum et nostra cognovit aetas anno
Neronis principis supremo, sicut in rebus eius exposuimus, pratis oleis
intercedente publica via in contrarias sedes transgressis in agro Marrucino
praediis Vetti Marcelli equitis Romani res Neronis procurantis.
[200] Fiunt simul cum terrae motu et inundationes mareis, eodem
videlicet spiritu infusi aut terrae sidentis sinu recepti. maximus terrae
memoria mortalium exstitit motus Tiberii Caesaris principatu, XII urbibus Asiae
una nocte prostratis; creberrimus Punico bello intra eundem annum septies ac
quainquagies nuntiatus Romam, quo quidem anno ad Trasimenum lacum dimicantes
maximum motum neque Poeni sensere nec Romani. nec vero simplex malum aut in ipso
tantum motu periculum est, sed par aut maius ostento. numquam urbs Romas
tremuit, ut non futuri eventus alicuius id praenuntium esset.
[201] Eadem nascentium causa terrarum est, cum idem ille
spiritus adtollendo potens solo non valuit erumpere. nascuntur enim, nec
fluminum tantum invectu, sicut Echinades insulae ab Acheloo amne congestae
maiorque pars Aegypti a Nilo, in quam a Pharo insula noctis et diei cursum
fuisse Homero credimus, nec recessu maris, sicuti olim Cerceis. quod accidisse
et in Ambraciae portu decem milium passuum intervallo et Atheniensium quinque
milium ad Piraeeum memoratur. et Ephesius quondam aedem Dianae adluebat.
Herodoto quidem si credimus, mare fuit supra Memphim usque ad Aethiopum montes
itemque a planis Arabiae, mare circa Ilium et tota Teuthraniae quaque campos
intulerit Maeander.
[202] Nascuntur et alio modo terrae ac repente in aliquo mari
emergunt, velut paria secum faciente natura quaeque hauserit hiatus alio loco
reddente. Clarae iam pridem insulae Delos et Rhodos memoriae produntur; et natae
postea minores, ultra Melon Anaphe, inter Lemnum et Hellespontum Neae, inter
Lebedum et Teon Halone, inter Cycladas Thera et Therasia, inter easdem
Olympiadis CXLV anno quarto [post annos CXXX] Hiera eademque Automate, et ab ea
duobus stadiis post annox CCXLII nostro aevo Iunio Silano Valerio [Balbo] cos.
a. d. VIII idus Iulias Thia.
[203] ante nos et iuxta Italiam inter Aeolias insulas, item
iuxta Cretam emersit MM.D passuum una cum calidis fontibus,
altera Olympiadis CLXIII anno tertio in Tusco sinu, flagrans haec violento cum
flatu, proditurque memoriae, magna circa eam multitudine piscium fluitante
confestim expirasse quibus ex his cibus fuisset. sic et Pithecussas in Campano
sinu ferunt ortas, mox in his montem Epopon, cum repente flamma ex eo
emicuisset, campestri aequatum planitiei. in eadem et oppidum haustum profundo,
alioque motu terrae stagnum emersisse, et alio provolutis montibus insulam
extitisse Prochytam.
[204] Namque et hoc modo insulas rerum natura fecit: avellit
Siciliam Italiae, Cyrpum Syriae, Euboeam Boeotiae, Euboeae Atalanten et Macrian,
Besbicum Bithyniae, Leucosian Sirenum promunturio. rursus abstulit insulas mari
iunxitque terris, Antissam Lesbo, Zephyrium Halicarnaso, Aehtusan Myndo,
Dromiscon et Pernen Mileto, Narthecusam Parthenio promunturio. Hybanda, quondam
insula Ioniae, ducentis nunc a mari abest stadiis, Syrien Ephesus in
mediterraneo habet, Derasidas et Sapphoniam vicina either Magnesia.
[206] Epidaurus et Oridum insulae esse desierunt. in totum
abstulit terras primum omnium ubi Atlanticum mare est, si Platoni credimus,
inmenso spatio, mox interno quoque: videmus hodie mersam Acarnaniam Ambracio
sinu, Achaiam Corinthio, Europam Asiamque Propontide et Ponto. ad hoc perrupit
mare Leucada, Antirrhium, Hellespontum, Bosporos duos. Atque ut sinus et stagna
praeteream, ipsa se comest terra. devoravit Cibotum altissimum montem cum oppido
Cariae, Sipylum in Magnesia et prius in eodem loco clarissimam urbem, quae
Tantalis vocabatur, Galenes et Gamales urbium in Phoenice agros cum ipsis,
Phegium, Aethiopiae iugum excelsissimum, tamquam non infida grassarentur et
litora.
[206] Pyrram et Antissam circa Maeotim pontus abstulit, Helicen
et Buram sinus Corinthius, quarum in alto vestigia apparent. ex insula Ceca
amplius triginta milia passuum abrupta subito cum plurimis mortalium rapuit et
in Sicilia dimidiam Tyndarida urbem ac quicquid ab Italia deest, similiter in
Boeotia Eleusina. Motus enim terrae sileantur et quicquid est, ubi saltem busta
urbium exstant, simul ut terrae miracula potius dicamus quam scelera naturae.
et, Hercules, non caelestia enarratu difficiliora fuerint.
[207] metallorum opulentia tam varia, tam dives, tam fecunda,
tot saeculis suboriens, cum tantum cotidie orbe toto populentur ignes, ruinae,
naufragia, bella, fraudes, tantum vero luxuria et tot mortales conterant;
gemmarum pictura tam multiplex, lapidum tam discolores maculae interque eos
candor alicuius praeter lucem omnia excludens; medicatorum fontium vis; ignium
tot locis emicantium perpetua tot saeculis incendia; spiritus letales aliubi aut
scrobibus emissi aut ipso loci situ mortiferi, aliubi volucribus tantum, ut
Soracte vicino urbe tractu, aliubi praeter hominem ceteris animantibus,
[208] nonnumquam et homini, ut in Sinuessano agro et Puteolano!
spiracula vocant, alii Chaeronea, scrobes mortiferum spiritum exhalantes, item
in Hirpinis Ampsancti ad Mephitis aedem locum, quem qui intravere moriuntur;
simili modo Hierapoli in Asia, Matris tantum Magnae sacerdoti innoxium. aliubi
fatidici specus, quorum exhalatione temulenti futura praecinant, ut Delphis
nobilissimo oraculo. quibus in rebus quid possit aliud causae adferre mortalium
quispiam quam diffusae per omne naturae subinde aliter atque aliter numen
erumpens?
[209] Quaedam vero terrae ad ingressus tremunt, sicut in
Gabiensi agro non procul urbe Roma iugera ferme ducenta equitantium cursu;
similiter in Reatino. quaedam insulae semper fluctuantur, sicut in agro Caecubo
et eodem Reatino, Mutinensi, Statoniensi, in Vadimonis lacu, ad Cutilias aquas
opaca silva, quae numquam die ac nocte eodem loco visitur, in Lydia quae
vocantur Calaminae, non ventis solum, sed etiam contis quo libeat inpulsae,
multorum civium Mithridatico bello salus. sunt et in Nymphaeo parvae, Saliares
dictae, quoniam in symphoniae cantu ad ictus modulantium pedum moventur. in
Tarquiniensi lacu magno Italiae duae nomora circumferunt, nunc triquetram
figuram edentes, nunc rotundam conplexu ventis inpellentibus, quadratam numquam.
[210] Celebre fanum habet Veneris Paphos, in cuius quandam
aream non inpluit, item in Nea, oppido Troadis, circa simulacrum Minervae; in
eodem et relicta sacrificia non putrescunt.
[211] iuxta Harpasa oppidum Asiae cautes stat horrenda, uno
digito mobilis, eadem, si toto corpore inpellatur, resistens. in Taurorum
paeninsula in civitate Parasino terra est, qua sanantur omnia vulnera. at circa
Asson Troadis lapis nascitur, quo consumuntur omnia corpora; sarcophagus
vocatur. duo sunt montes iuxta flumen Indum: alteri natura ut ferrum omne
teneat, alteri ut respuat, itaque, si sint clavi incalciamento,vestigia evelli
in altero non possint, in altero sisti. Locris et Crotone pestilentiam numquam
fuisse nec in Ilio terrae motum adnotatum est, in Lycia vero semper a terrae
motu quadraginta dies serenos esse. in agro Arpano frumentum satum non nascitur;
ad aras Mucias in Veiente et apud Tusculanum et in silva Ciminia loca sunt, in
quibus in terram depacta non extrahuntur. in Crustumino natum faenum ibi noxium,
extra salubre est.
[212] Et de aquarum natura complura dicta sunt, sed aestus mari
accedere ac reciprocare maxime mirum, pluribus quidem modis, verum causa in sole
lunaque. bis inter duos exortus lunae adfluunt bisque remeant vicenis
quaternisque semper horis, et primum attollente se cum ea mundo intumescentes,
mox a meridiano caeli fastigio vergente in occasum residentes, rursusque ab
occasu subter ad caeli ima et meridiano contraria accedente inundantes, hinc,
donec iterum exoriatur, se resorbentes
[213] nec umquam eodem tempore quo pridie reflui, velut
anhelantes sidere avido trahente secum haustu maria et adsidue aliunde quam
pridie exoriente, paribus tamen intervallis reciproci senisque semper horis, non
cuiusque diei aut noctis aut loci, sed aequinoctialibus ideoque inaequales
vulgarium horarum spatio, utcumque plures in eos aut diei aut noctis illarum
mensurae cadant,
[214] et aequinoctio tantum pares ubique. ingens argumentum
plenumque lucis ac vocis etiam diurnae. hebetes esse qui negent subtermeare
sidera ac rursus eadem exsurgere, similemque terris, immo vero naturae
universae, et inde faciem in isdem ortus occasusque operibus, non aliter sub
terra manifesto sideris cursu aliove effectu quam cum praeter oculos nostros
feratur.
[215] Multiplex etiamnum lunaris differentia, primumque
septenis diebus. quippe modici a nova ad dividuam aestus, pleniores ab ea
exundant plenaque maxime fervent. inde mitescunt, pares ad septimam primis,
iterumque alio latere dividua augentur. in coitu solis pares plenae. eadem in
aquilonia et a terris oongius recedente mitiores quam cum in austros digressa
propiore nisu vim suam exercet. per octonos quosque annos ad principia motus et
paria incrementa centesimo lunae revocantur ambitu. augent ea cuncta solis
annuis causis, duobus aequinoctiis maxime tumentes et autumnali amplius quam
verno, inanes vero bruma et magis solstitio.
[216] nec tamen in ipsis quos dixi temporum articulis, sed
paucis post diebus, sicuti neque in plena aut novissima, sed postea, nec statim
ut lunam mdus ostendat occultetve aut media plaga declinet, verum fere duabus
horis aequinoctialibus serius, tardiore semper ad terras omnium, quae geruntur
in caelo, effectu cadente quam visu, sicuti fulguris et tonitrus et fulminum.
[217] Omnes autem aestus in oceano maiora integunt spatia
nudantque quam in reliquo mari, sive quia in totum universitate animosius quam
parte est, sive quia magnitudo aperta sideris vim laxe grassantis efficacius
sentit, eandem angustiis arcentibus. qua de causa nec lacus nec amnes similiter
moventur.$#151;(octogenis cubitis supra Britanniam intumescere aestus Pytheas
Massiliensis auctor est.)$#151;et interiora autem maria terris cluaduntur ut
portu;
[218] quibusdam tamen in locis spatiosior laxitas dicioni
paret, utpote cum plura exempla sint in tranquillo mari nulloque velorum pulsu
tertio die ex Italia pervectorum Uticam aestu fervente. circa litora autem magis
quam in alto deprehenduntur hi motus, quoniam et in corpore extrema pulsum
venarum, id est spiritus, magis sentiunt. in plerisque tractu exortus aestuariis
propter dispares siderum in quoque tractu exortus diversi existunt aestus,
tempore, non ratione discordes, sicut in Syrtibus.
[219] Et quorundam tamen privata natura est, velut
Tauromenitani euripi saepius et in euboea septies die ac nocte reciprocantis.
idem aestus triduo in mense consistit, septima, octava nonaque luna. Gadibus qui
est delubro Herculis proximus fons, inclusus as putei modum, alias simul cum
oceano augetur minuiturque, alias utrumque contrariis temporibus; eodem in loco
alter oceani motibus consentit. in ripa Baetis oppidum est, cuius putei
crescente aestu minuuntur, augescunt decedente, mediis temporum inmobiles. eadem
natura Hispali oppido uni puteo, ceteris vulgaris. et Pontus semper extra meat
in Propontidem, introrsus in Pontum numquam refluo mari.
[220] Omnia plenilunio maria purgantur, quaedam et stato
tempore. circa Messanam et Mylas fimo similia expuuntur in litus purgamenta,
unde fabula est Solis boves ibi stabulari. his addit$#151;ut nihil, quod equidem
noverim, praeteream$#151;Aristoteles nullum animal nisi aestu recedente
expirare. observatum id multis in Gallico oceano et dumtaxat in homine
compertum.
[221] quo vera coniectatio existit, haut frustra spiritus
sidus lunam existimari; hoc esse quod terras saturet accedensque corpora
impleat, abscedens inaniat. ideo cum incremento eius augeri conchylia et maxime
spiritum sentire quibus sanguis non sit, sed et sanguinem, hominum etiam, cum
lumine eius augeri ac minui, frondes quoque et pabula$#151;ut solo loco
dicetur$#151;sentire, in omnia eadem penetrante vi.
[222] itaque solis ardore siccatur liquor, et hoc esse masculum
sidus accepimus, torrens cuncta sorbensque. sic mari late patenti saporem
incoqui salis, aut quia exhausto inde dulci tenuique, quod facillime trahat vis
ignea, omne asperius crassiusque linquatur$#151;ideo summam aequorum aquam
dulciorem profunda; hanc esse veriorem causam asperi saporis quam quod mare
terrae sudor sit aeternus$#151;aut quia plurimus ex arido misceatur illi vapor
aut qui terrae natura sicut medicatas aquas inficiat. est in exemplis Dionysio
Siciliae tyranno, cum pulsus est ea potentia, accidisse prodigium, ut uno die in
portu dulcesceret mare.
[223] e contrario ferunt lunae femineum ac molle sidus, atque
nocturnum solvere umorem et trahere, non auferre. id manifestum esse, quod
ferarum occisa corpora in tabem visu suo resolvat somnoque sopitis torporem
contractum in caput revocet, glaciem refundat cunctaque umifico spiritu laxet.
ita pensari naturae vices semperque sufficere, aliis siderum elementa
cogentibus, aliis vero fundentibus, sed in dulcibus aqquis lunae alimentum esse,
sicut in marinis solis.
[224] Altissimum mare XV stadiorum Fabianus tradit. alii in
Ponto ex adverso Coraxorum gentis$#151;vocant Bathea Ponti$#151;trecentis fere a
continente stadiis inmensam altitudinem maris tradunt, vadis numquam repertis.
mirabilius id faciunt aquae dulces iuxta mare ut fistulis emicantes. nam nec
aquarum natura miraculis cessat. culces mari invehuntur, leviores haut dubie;
ideo et marinae, quarum natura gravior, magis invecta sustinent. quaedam vero et
dulces inter se supermeant alias, ut in Fucino lacu invectus Pitonius amnis, in
Lario Addua, in Verbanno Ticinus, in Benaco Mincius, in Sebinno Ollius, in
Lemanno Rhodanus: his trans Alpis, superiores in Italia, multorum milium
transitu hospitali suas tantum nec largiores quam intulere aquas evehentes.
proditum hoc et in Oronte amne Syriae multisque aliis.
[225] quidam vero odio maris ipsa subeunt vada, sicut Arethusa,
fons Syracusanus, in quo redduntur iacta in Alpheum, qui per Olympiam fluens
Peloponnesiaco litori infunditur. subeunt terras rursusque redduntur Lycus in
Asia, Erasinus in Argolica, Tigris in Mesopotamia et, quae in Aesculapi fonte
Athenis mersa sunt, in Phlaerico redduntur. et in Atinate Aquileiensi Timavus.
[226] nihil in Asphaltite Iudeae lacu, qui bitumen gignit,
mergi potest nec in Armeniae maioris Aretissa; is quidem nitrosus pisces alit.
in Sallentino iuxta oppidum Manduriam lacus, ad margines plenus, neque exhaustis
aquis minuitur neque infusis augetur. in Ciconum flumine et in Piceno lacu
Velino lignum deiectum lapideo cortice obducitur et in Surio Colchidis flumine
adeo, ut lapidem plerumque durans adhuc integat cortex. similiter in flumine
Silero ultra Surrentum non virgulta modo inmersa, verum et folia lapidescunt,
alias salubri potu eius aquae. in exitu paludis Reatinae saxum crescit [et in
Rtubro mari oleae virentesque frutices enascuntur].
[227] Sed fontium plurimorum natura mira est fervore, idque
etiam in iugis Alpium ipsoque in mari inter Italiam et Aenariam in Baiano sinu
et in Liri fluvio multisque aliis. nam dulcis haustus in mari plurimis locis, ut
ad Chelidonias insulas et Aradum et in Gaditano oceano. Patavinorum aquis
calidis herbae virentes innascuntur, Pisanorum ranae, ad Vetulonios in Etruria
non procul a mari pisces. in Casinate fluvius appellatur Scatebra, frigidus,
abundantior aestate; in eo, ut in Arcadia Stymphali, nascuntur aquatiles
musculi.
[228] in Dodone Iovis fons, cum sit gelidus et inmersas faces
extinguat, si extinctae admoveantur, accendit. idem meridie semper deficit, qua
de causa anapauomenon vocant, mox increscens ad medium noctis exuberat, ab eo
rursus sensim deficit. in Illyricis supra fontem frigidum expansae vestes
accenduntur. Iovis Hammonis stagnum, interdiu frigidum, noctibus fervet. in
Trogodytis fons Solis appellatur dulcis et circa meridiem maxime frigidus; mox
paulatim tepescens ad noctis media fervore et amaritudine infestatur.
[229] Padi fons mediis diebus aestivis velut interquiescens
semper aret. in Tenedo insula fons semper a tertia noctis hora in sextam ab
aestivo solstitio exundat, et in Delo insula Inopus fons eodem quo Nilus modo ac
pariter cum eo decrescit augeturve. contra Timavum amnem insula parva in mari
est cum fontibus calidis, qui pariter cum aestu maris crescunt minuunturque. in
agro Pitinate trans Appenninum fluvius Novanus, omnibus solstitiis torrens,
bruma siccatur.
[230] In Falisco omnis aqua pota candidos boves facit, in
Boeotia amnis Melas oves nigras, Cephisus ex eodem lacu profluens albas, rursus
nigras Penius rufasque iuxta Ilium Xanthus, unde et nomen amni. in Ponto fluvius
Axiaces rigat campos, in quibus pastae nigro lacte equae gentem alunt. in
Reatino fons Neminie appellatus alio atque alio loco exoritur, annonae
mutationem significans. Brundisi in portu fons incorruptas praestat aquas
navigantibus. Lyncestis aqua quae vocatur acidula vini modo temulentos facit;
item in Paphlagonia et in agro Caleno.
[231] Andro in insula templo Liberi patris fontem nonis
Ianuariis semper vini saporem fundere Mucianus ter consul credit. dies Qeodosia
vocatur. iuxta Nonacrim in Arcadia Styx, nec odore differens nec colore, pota
ilico necat; item in Liberoso Taurorum colle tres fontes sine remedio, sine
dolore mortiferi. in Carrinensi Hispaniae agro duo fontes iuxta fluunt, alter
omnia respuens, alter obsorbens. in eadem gente alius aurei coloris omnes
ostendit pisces, nihil extra illam aquam differentes.
[232] in Comensi iuxta Larium lacum fons largus horis singulis
semper intumescit ac residit. in Cydonea insula ante Lesbum fons calidus vere
tantum fluit. lacus Sannaus in Asia circa nascente absinthio inficitur.
Colophone in Apollinis Clarii specu lacuna est, cuius potu mira redduntur
oracula, bibentium breviore vita. amnes retro fluere et nostra vidit aetas
Neronis principis supremis, sicut in rebus eius rettulimus.
[233] Iam omnes fontes aestate quam hieme gelidiores esse quem
fallit? sicut illa permira naturae opera, aes ac plumbum in massa mergi,
dilatatum fluitare, eiusdemque ponderis alia sidere, alia invehi, onera in aqua
facilius moveri, Syrium lapidem quamvis grandem innatare eundemque comminutum
mergi, recentia cadavera ad vadum labi, intumescentia attolli, inania vasa haud
facilius quam plena extrahi; pluvias salinis aquas dulciores esse quam reliquas,
nec fieri salem nisi admixtis dulcibus;
[234] marinas tardius gelari, celerius accendi; hieme mare
calidius esse, autumnale salsius; omne oleo tranquillari, et ob id urinantes ore
spargere, quoniam mitiget naturam asperam lucemque deportet; nives in alto mari
non cadere; cum omnis aqua deorsum feratur, exilire fontes atque etiam in Aetnae
radicibus, flagrantis in tantum, ut quinquagena, centena milia passuum harenas
flammarum globo eructet.
[235] namque et ignium, quod est naturae quartum elementum,
reddamus aliqua miracula, sed primum ex aquis. In urbe Commagenes Samosata
stagnum est emittens limum$#151;maltham vocant$#151;flagrantem. cum quid attigit
solidi, adhaeret; praeterea tactu et sequitur fugientes. sic defendere muros
oppugnante Lucullo; flagrabat miles armis suis. aquis et accenditur; terra
tantum restingui docuere experimenta. similis est natura naphthae. ita
appellatur circa Babylonem et in Austacenis Parthiae profluens bituminis liquidi
modo. huic magna cognatio ignium, transiliuntque in eam protinus undecumque
visam. ita ferunt a Medea paelicem crematam, postquam sacrificatura ad aras
accesserat, corona igne rapto
[236] verum in montium miraculis ardet Aetna noctibus semper
tantoque aevo materia ignium sufficit, nivalis hibernis temporibus egestumque
cinerem pruinis operiens. nec in illo tantum natura saevit exustionem terris
denuntians: flagrat in Phaselitis mons Chimaera, et quidem inmortali diebus ac
noctibus flamma; ignem eius accendi aqua, extingui vero terra aut fimo Cnidius
Ctesias tradit. eadem in Lycia Hephaesti montes taeda flammante tacti flagrant,
et adeo ut lapides quoque rivorum et harenae in ipsis aquis ardeant, aliturque
ignis ille pluviis; baculo si quis ex iis accenso traxerit sulcum, rivos ignium
sequi narrant. flagrat in Bactris Cophanti noctibus vertex.
[237] flagrat in Medis et in Sittacene confinio Persidis, Susis
quidem ad Turrim Albam XV caminis, maxo eorum et interdiu, campus. Babylone
flagrat e quadam veluti piscina iugeri magnitudine, Aethiopum iuxta Hesperu
montem stellarum modo campi noctu; similiter in Megalopolitanorum agro. nam si
intermisit ille iucundus frondemque densi supra se nemoris non adurens et iuxta
gelidum fontem semper ardens Nymphaei crater, dira Apolloniatis suis portendit,
ut Theopompus tradidit; augetur imbribus egeritque bitumen temperandum fonte
illo ingustabili, et alias omne bitumine dilutius. sed quis haec miretur?
[238] in medio mari Hiera et Lipara insulae Aeoliae iuxta
Italiam cum ipso mari arsere per aliquot dies sociali bello, donec legatio
senatus piavit. maxo tamen ardet incendito Theon ochema dictum Aethiopum iugum
torrentesque solis ardoribus flammas egerit. tot locis, tot incendiis rerum
natura terras cremat!
[239] Praeterea cum sit huius unius elementi ratio fecunda
seque ipsa pariat et minimis crescat a scintillis, quid fore putandum est in tot
rogis terrae? quae est illa natura, quae voracitatem in toto mundo avidissimam
sine damno sui pascit? addantur his sidera innumera ingensque sol, addantur
humani ignes et lapidum quoque insiti naturae attritique inter se ligni, iam
nubium et origines fulminum: excedet profecto miracula omnia ullum diem fuisse,
quo non cuncta conflagrarent, cum specula quoque concava adversa solis radiis
facilius etiam accendant quam ullus alius ignis.
[240] quid quod innumerabiles parvi, sed naturales, scatent? in
Nymphaeo exit e petra flamma, quae pluviis accenditur; exit et ad aquas
Scantias, haec quidem invalida, cum transit, nec longe in alia durans
materia$#151;viret aeterno hunc fontem igneum contegens fraxinus$#151;; exit in
Mutinensi agro statis Volcano diebus. repertiur apud auctores subiectis Ariciae
arvis, si carbo deciderit, ardere terram, in agro Sabino et Sidicino unctum
flagrare lapidem, in Sallentino oppido Gnatia inposito ligno in saxum quoddam
ibi sacrum protinus flammam existere, in Laciniae Iunonis ara sub diu sita
cinerem inmobilem esse perflantibus undique procellis;
[241] quin et repentinos existere ignes et in aquis et in
corporibus, etiam humanis: Trasimenum lacum arsisse totum; Servio Tullio
dormienti in pueritia ex capite flammam emicuisse, L. Marcio in Hispania
interemptis Scipionibus contionanti et milites ad ultionem exhortanti arsisse
simili modo alerius Antias narrat. plura mox et distinctius; nunc enim quadam
mixtura rerum omnium exhibentur miracula. verum egressa mens interpretationem
naturae festinat legentium animus per totum orbem veluti manu ducere.
[242] Pars nostra terrarum, de qua memoro, ambienti, ut citum
est, oceano velut innatans longissime ab ortu ad occasum patet, hoc est ab India
ad Herculis columnas Gadibus sacratas ||LXXXV|| . LXXX |VIII|
p., ut Artemidoro auctori placet, ut vero Isidoro, ||XCVIII||
. |XVIII|. Artemidorus adicit amplius a Gadibus circuitu Sacri
promunturii ad promunturium Artabrum, quo longissime frons procurrat
Hispaniae,|DCCCCXCI| . D.
[243] mensura currit duplici via: a Gange amne ostioque eius,
quo se in Eoum oceanum effundit, per Indiam Parthyenenque ad Myrianrum urbem
Syriae in Issico sinu positam |XLIICVIII|. |XV|, inde proxima
navigatione Cyprum insulam, Patara Lyciae, Rhodum, Astyopalaeam in Carpathio
mari insulam, Taenarum Laconicae, Lilybaeum Siciliae, Caralim Sardiniae ||XXI||
. |XIII|, deinde Gades ||XII|| . |L|, quae
mensura universa ab Eoo mari efficit ||LXXXV|| . |LXXXVIII|.
[244] alia via, quae certior et iniri terreno maxime potest, a
Gange ad Euphraten amnem ||LI|| . |LXIX|, inde Cappadociae
Mazaca |CCXLIIII|, inde per Phrygiam, Cariam, Ephesum |CCCCXCVIIII|, ab Epheso
per Aegaeum pelagus Delum |CC|, Isthmum |CCXII| . D, inde
terra [et Laconico mari] et Corinthiaco sinu Patras Peloponnesi |XC|, Leucadem
|LXXXVII| . D, Romam |CCCLX|, Alpes usque ad Scingomagum vicum
|DXVIIII|, per Galliam ad Pyrenaeos montes Illiberim |CCCCLXVIII|, ad oceanum et
Hispaniae oram |DCCCXXXI|, traiectu Gadis |VII| . D, quae
mensura Artemidori ratione ||LXXXIX|| . |XLV| efficit.
[245] Latitudo autem terrae a meridiano situ ad septentriones,
dimidio fere minor, Isidoro colligit ||LIIII|| . |LXII|, quo
palam fit quantum et hinc vapor abstulerit et illinc rigor. neque enim deesse
terris arbitror aut non esse globi formam, sed inhabitabilia utrimque inconperta
esse. haec mensura currit a litore Aethiopici oceani, qua modo habitatur, ad
Meroen |DCXXV|, inde Alexandriam ||XII|| . |L|, Rhodum
|DLXXXIIII|, Cnidum |LXXXVII| . D, Coum |XXV|, Samum |C|,
Chium |XCIIII|, Mytilenen |LXV|, Tenedum |CXIX|, Sigeum promunturium |XII|
. D, os Ponti |CCCXII| . D, Carambin
promunturium |CCCL|, os Maeotis |CCCXII . D, ostium Tanais
|CCLXXV|, qui cursus conpendiis maris brevior fieri potest |LXXIX|.
[246] ab ostio Tanais nihil inmodicum diligentissimi auctores
fecere. Artemidorus ulteriora inconperta existimavit, cum circa Tanain
Sarmatarum gentes degere fateretur ad septentriones versus; Isidorus adiecit
||XII||. |L| usque ad Thylen, quae coniectura divinationis
est. ego non minore quam proxime dicto spatio Sarmatarum fines nosci intellego.
et alioqui quantum esse debet quod innumerabiles gentes subinde sedem mutantes
capiat? unde ulteriorem mensuram inhabitabilis plagae multo esse maiorem
arbitror. nam et a Germania inmensas insulas non pridem conpertas cognitum
habeo.
[247] De longitudine ac latitudine haec sunt, quae digna
memoratu putem. universum autem circuitum Eratosthenes, in omnium quidem
litterarum subtitlitate, set in hac utique praeter ceteros solers, quem cunctis
probari video, CCLII milium stadiorum prodidit, quae mensura Romana conputatione
efficit trentiens quindeciens centena milia passuum: inprobum ausum, verum ita
subtili argumentatione conprehensum, ut pudeat non credere. Hipparchus, et in
coarguendo eo et in reliqua omni diligentia mirus, adicit stadiorum paulo minus
|XXVI|.
[248] alia Dionysidoro fides. neque enim subtraham exemplum
scientia nobilis; senecta diem obiit in patria. funus duxere either propinquae,
ad quas pertinebat hereditas. hae cum secutis diebus iusta peragerent, invenisse
dicuntur scriptam: pervenisse eum a sepulchro ad infimam terram; esse eo
stadiorum |XLII|. nec defuere geometrae qui interpretarentur, significare
epistulam a medio terrarum orbe missam, quod deorsum ab summo longissimum esset
spatium et idem pilae medium. ex quo consecuta conputatio est, ut circuitum esse
|CCLII| stadiorum pronuntiarent. Harmonica ratio, quae cogit rerum naturam sibi
ipsam congruere, addit huic mensurae stadiorum |XII| terramque XCVI partem
totius mundi facit.
Copyright (c) 2004 Acolat Tous droits réservés. delphine.acolat@tiscali.fr
|