|
De
limitibus
Limites lege late patere debent secundum constitutionem,
qui agros dividi iusserint. Non quia modus ullus
ex mensura limitibus adscribitur: solum lex observari
debet. Maximus decimanus et cardo plus patere debent
sive ped. XXX, sive ped. XV, sive ped. XII, sive quot
volet cuius auctoritate fit. Ceteri autem limites, qui subruncivi
appellantur, patere debent ped. VIII.
In maximo autem decimano <et cardine> lapidem ponis,
et inscribis DECVMANVS MAXIMVS et CARDO MAXIMVS.
Forma autem sic scribi debebit: DEXTRA DECVMANVM
et SINISTRA, CI<TR>A CARDINEM et VLTRA. Lapides ne
minus duodrantales poni oportet, altos ped. III. Inscribi
sic debent, ut dextra decumanum <k. K. I spectanti ad
occidentem scriptura sursum versus sit> D. D. I: quae
pars <ad cardinem spectat k. K. I, sic> erit inscriptura
sursum versus, ut ad septentrionem spectanti sit K. K. I.
[2] Similiter dextra decumanum ultra cardinem sic inscrib<is>,
ut D. D. I spectanti a<d> occidente<m> scriptura su<r>sum
versus sit: quae pars ad cardinem spectat u. K. I, sic inscribi
debet, ut inspectanti meridie<m> scriptura sursum
versus si<t VL>TRA CARDINEM PRIMVM. Sinistra autem
[d] d. I k. K. I sic inscribi debe[n]t sursum versus, ut
<spectanti> orientem <sit> SINISTRA <D. I>: quae autem pars
a<d> cardinem <spectat>, sic inscribi debet, ut septentrionem
spectan<ti> sit [totum] sursum versus inscriptum
C. K. I. Vltra autem sic inscribi debet ut, quae pars ad
decimanum spectat, spectanti o<ri>entem sursum versus
si<t> inscrip<tum> S. D. I: quae pars a<d> cardinem spectat,
sic inscribi debet, ut meridie<m> spectanti sit inscriptum
ultra cardinem primum V. K. I.
Quintum quemque limitem diligenter agi oportet, et
praec<i>dere mensura cardinem, ut quadraturae diligenter
cludi possint. Lapidem autem in quintarios poni oportet,
reliquos autem roboreos.
Solet de hac re esse disputatio, ut, si inscribatur D. M.
Et K. M., Ille qui a maximo proximus <est> dicatur inscribi
oportere sive DEXTRA sive SINISTRA D. <V. K.> Sive
PRIMVM sive SECVNDVM. Quaestio ergo haec est, utrum
qui proximus maximo est secundus inscribi debeat an
[ultra] primus. Vltra primum autem inscribi debet ideo,
quod hic qui maximus dicitur et primus est. Ita idem
capit hic. Qui ultra primum autem inscribitur, et secundu[s>
est et no<v>um <us>que ultra solum observare debet.
[3] Sed quacumque parte inscribis, sive ultra sive citra,
sive dextra sive sinistra, mensura territorii usque fieri
debet secundum legem divi Augusti QVA FALX ET ARATER
IERIT. In forma generatim enotari debebit LOCA
CVLTA et INCVLTA, SILVAE.
Mensura peracta sorte<s> dividi debent, et inscribi
nomina per decurias [per homines denos], [s]e<t> in forma[s]
sec[t]ari denum hominum accepta<e>, ut quo<t> singuli
accipere debent [decem] in unum coniungantur; et in
sortem inscribi SORS PRIMA [I] D. D. I ET SECVND<VM>
ET III ET IIII <CITRA> CARDINEM ILLVM, quo usque mensura
expleri decem hominum debebit, id est in quo<t> centuriis;
similiter [h]om<ni>um decuriarum nomina in sortibus
inscripta e<sse>, qua parte quae aut quota sors modum
habeat, utrum ultra et dextra, utrum sinistra et ultra,
aut citra; deinde ex decuriis, antequam sortes tollant,
singulorum nomina in pittaciis et in sorticulis. Et id<eo>
ipsi sortientur, ut sciant quis primo aut quoto cumque
loco exeant. Igitur omnem sortem ponere debent, in
qua totius pe<rtic>ae modus adscriptus erit. Haec sortitio
ideo necessaria est, nequis queri possit, se ante debuisse
sortem tollere et [in] meliorem fortasse potuisse incidere
agri modum, aut sit disceptatio, quis ante sortem tollere
debeat, cum omnes in aequo sint.
De Condicionibus Agrorum
Territorii [aeque] iuris controversia agitatur, quotiens
propter exigenda tributa de possessione litigatur, cum
dicat una pars in sui eam fine territorii constituta<m>,
et altera e contrario similiter. Quae re<s> [haec autem
controversia] territorialibus est finienda terminibus, nam
invenimus saepe in publicis instrumentis significanter
inscripta territoria ita ut EX COLL<ICVL>O QVI APPELLATVR
ILLE, AD FLVMEN ILLVD, ET PER FLVMEN ILLVD
AD RIVVM ILLVM aut VIAM ILLAM, ET PER VIAM
ILLAM AD INFIMA MONTIS ILLIVS, QVI LOCVS APPELLATVR
ILLE, ET INDE PER IVGVM MONTIS ILLIVS IN
SVMM<VM> ET PER SVMMVM MONTIS PER DIVERGIA AQVAE
AD LOCVM QVI APPELLATVR ILLE, ET INDE DEORSVM
VERSVS AD LOCVM ILLVM, ET INDE AD COMP<I>TVM ILLIVS,
ET INDE PER MONVMENTVM ILLIVS AD locum
unde primum coepit scriptura esse.
Quotiens qu<i>d inter vicin<os> extiteri[n]t qua<estionis>,
ab agrimensori<bu>s prompt<i>us hoc quaerendum.
[2] P<rim>um antiqui<s> mens<u>ris quemadmodum tenueri<n>t
aut teneant, ostendant vicinae possession<e>s,
quae sine lite possider<i> videntur, ut quaera[n]tur quo
genere definitio vicinorum persevera[n]t. E<a>dem quasi
m<ag>istra sit eorum, quae [est] in quaestione[m] sunt:
considerent, si cavis, si superciliis, clivis, marginibus,
ante missis arboribus, ita ut ipsa, vicinitas terminatur,
ut et his quae in quaestionem veniunt praestet
exemplum.
Sed si cava defecerit aut <supercilium, cliuus, ma>rgo,
arbores ante missae, solent termini occurrere. Qui lapides
qua[m] longior<e>s sunt quam qu<a> latior<e>s, sequendi,
hoc est aut si cursum dirigunt lineare<m> aut si gamma
faciunt <et> tran<s>versi opponuntur, ut quam longitudinem
fecerint, hanc ut limitem sequantur.
Sed ipsa positio terminorum pro regionibus inmutatur:
aut Tiburtini usque ad finem ex ordine[m] de omni
parte dolati (nam si superior pars tantum dolata est et
inferior sub<tus> inpolita derelicta, cippus [n]ominandus
est monumentalis esse, non termina<lis>) <aut> silices
pro sua natura ponuntur igniferique [aut] lapides, [a]ut
de Tiburtinis dictum est, per longitudinem.
Iudicant<i si> petrae naturales occurrunt, ipsae naturales
petrae pro signis habentur: sed de ipsis excepta<e>
aut decus habent aut linea<s>.
[3] Sub terminis signa solent <esse>, quae sunt in imo
posita, eaqu[a]e exquiri iube<n>t, qu<i> art<e>s ed<i>derunt.
Ante missae vero arbores solent etiam plagatam antiquitus
inflexuosam similem corticibus ostendere[m] cicatricem:
licet hae terebris foratam etiam, torn<a>t<i>s intro
missis, sicut scriptum a veteribus, habere dicantur.
Sunt etiam et coronae plerumque <e> vepribus qua<e>
limitibus serviunt; quarum et initium considerari oportet
et finem et, ut diximus, aliorum locorum similitudo vicinorum
si ta<libus> definitur.
Solent etiam <arbor>es olivarum, quotiens in utroque
agro sunt vel utriusqu<e> vicinae, ordines non habere ad
unam lineam constitutos: ut cum sibi <non> consentiunt
lineae, utriusque agri dominium sui iuris esse test<en>tur.
Sunt et <cae>surarum et culturae discrimina, quae cum
discripseri<n>t, non unius qualitat<is> possessionem ostendunt
sed dividi omnia pollicentur.
Divergia aquarum etiam pro limitibus occurrunt.
Saepe etiam evenit, ut in aliis possessionibus nec ad
proxima coniunctis in medio alterius agro seu silvae seu
pascuae seu vin<e>ae oliveti castaneti aliquid occurrat;
quo<d> cum sui iuris aliquis vindicet, dire<c>tum signis
<de>fossis aut terminis sequitur inspector; [4] haec enim vetustas
illi qu<ae> ind<a>g<a>re<t> iniunxit.
N<am> de qualitatibus, anti<qui>tati<bu>s, pos<sess>ionibus,
territori<i>s, terminibus, signis et his similibus considerand[um
est>, ab origine[m] quemadmodum tenuerint [coeperint]:
deinde aliquid usque ad nostram aetatem d<e>scenderit
aut permaneat, op<us est> exquiri.
Qualitas in ha<s> species dividitur, ut extremitati<bu>s
concludentibus aut quadrata sit aut circa flexa aut c<u>neata
aut triangularis aut modo cur<vi>s anfracta in flexu<r>am,
modo in <rectum> dirigentibus line<is> porrecta, modo artiore[m]
latitudine[m] longior, modo minore[m] <long>itudine[m]
prolixior. Quorum plera[s]que mens<u>ris conprehenduntur.
Ex anti<qui>tate[m] recipiunt hoc [est], ut et nominibus
vetustis utantur, ut vectigalis ager virginum Vestae, <et>
aris templis sepulchris et his similibus. Qu<in> etiam
usu<i> [hoc est inc<e>p<t>o et incrementis] artis ordinem naturalium
rerum substituunt et geometricae exercitationi
s<u>bd<u>c<u>nt saepe; cred<o>, ut vetustatem reserve<n>t speciebus.
Ali[a]qua quoque cum de agri qualitate[m] aut incurvi
aut angularis <ex>currunt et a[d] dire<ctis> lineis discerpuntur,
subsiciva appellantur, hoc est quae a subsecantibus
lineis remanent, natura<m> extremitatum
servanti<a>. Quae cum vel<ut> communis iuris aut publici
essent, possessionibus vicinis tunc Domitianus imp. Pr<o>fudit,
hoc est ut <laciniis> ar<ci>finalem vel occupatori<a>m
licentia<m> tribueret.
Arcifinal<e>s agri dicuntur qui arcendo, hoc est prohibendo,
vicinum nomen acceper<un>t.
Occupat<o>ri<i> vero ideo hoc [est] vocabulo utuntur,
quod, vicini urbium populi seu possessores, cum adhuc
nihil limitibus terminaretur, praesumptione certaminis
cum de locis adversum se repugnant<e>s agerent, quo usque
pulsi vel cedere<n>t vel restitisse<nt>, victoriae terminus
fieret, victos aut praesidium collis aut rivi interstitium
aut fossae munimen resistere pateretur et hoc genere
naturae aut cursus docti secu<rae> perpetuitatem possessionis
eff<i>cer<e>nt.
Quaestorii autem dicuntur agri, quos populus Romanus
devictis pulsisque hostibus possedit, mandavitque
quaestoribus ut eos venderent. Quae centuriae nunc
appellantur, id est plinthides, hoc est laterculi. Eosdem
in quinquagenis iugeribus quadratos cluserunt limitibus,
atque ita certum cuique modum vendiderunt. Quibus
agris sunt condiciones uti p. R. <Praestituit>; quod etiam
praestitutum observant. [5] Vetustas tamen longi temporis
plerumque paene similem reddidit occupatorum agrorum
condicionem: con<s>ta<t> e<nim> n<on> universos parvisse
legibus quas a venditoribus suis acceperant.
Vectigales autem agri sunt obligati, quidam r(ei)
p(ublicae) p(opuli) R(omani), quidam coloniarum aut
municipiorum aut civitatium aliquarum. Qui et ipsi
plerique ad populum Romanum pertinentes ex hoste
capti partitique ac divisi sunt per centurias, ut adsignarentur
militibus, quorum vitute capti erant, amplius
quam destinatio modi quamve[ro] militum exigebat numerus:
qui superfuerant agri, vectigalibus subiecti sunt,
alii per annos <quinos>, alii vero mancipibus ementibus,
id est conducentibus in annos centenos, plures vero finito
illo tempore iterum ven<e>unt locanturque ita ut vectigalibus
est consuetudo.
In quo tamen genere agrorum sunt aliquibus nominatim
redditae possessiones, <qui> id habeant inscriptum
[que] in formis, quantum cuique eorum restitutum sit.
Hi agri qui redditi sunt, non obligantur vectigalibus,
quoniam scilicet prioribus dominis redditi sunt.
Mancipes autem, qui emerunt lege dicta ius vectigalis,
ipsi per centurias locaverunt aut vendiderunt proximis
quibusque possessoribus. In his igitur agris quaedam
loca propter asperitatem aut sterilitatem non invenerunt
emptores. [6] Itaque in formis locorum talis adscriptio, id
est IN MODVM CONPASCVAE, aliquando facta est, et
TANTVM CONPASCVAE; quae pertinerent ad proximos
quosque possessores, qui ad ea attingunt finibus suis.
Quod[que] genus agrorum, id est conpascuorum, etiam
nunc in adsignationibus quibusdam incidere potest.
Virginum quoque Vestalium et sacerdotum quidam
agri vectigalibus redditi sunt locatim. Quorum agrorum
formae, ut comperi, plerumque habent quendam modum
adscriptum: sed in his extremis lineis conprehensae sunt
formae, sine ulla quidem norma rectoque angulo. Solent
vero et hi agri accipere per singula lustra mancipem:
sed et annua conductione solent locari.
Divisi et adsignati agri sunt qui veteranis aliisve
personis per centurias certo modo adscripto aut dati sunt
aut redditi qui<ve> veteribus possessoribus redditi commutatique
pro suis sunt. Hi agri leges accipiunt ab his
qui veteranos deducunt, et ita propriam observationem
eorum lex data praestat.
In his agris [sed] et subsiciva sunt; et aliquando compascua,
sicut in his qui vectigalibus serviunt, et in hoc
genere sunt; quaedam autem vectigalia, quae intra perticam
in eam regionem conprehensa sunt. Aut siquid
superfuit quod non adsignaretur, reservatum aut redditum
re<l>ocatum[q]ue est cuiquam coloniae. Hi autem quibus
adsignati sunt, deducebantur intra centuriationem:
et quae superfuerant subsiciva his concessa <sunt>, id est
eorum rei publicae, ex quorum territorio sumpserant
agros, ita ut in eos quos donaverant r. P. Agros, et in
eos qui redditi erant veteribus possessoribus, iuris dictio
salva esset eis, ex quorum territorio sumpti erant agri.
Ergo omnium coloniarum municipiorumque leges
semper respiciendae erunt, itemque exquirendum nequid
post legem datam aliquid, ut supra dixi, commentariis
aut epistulis aut edictis adiectum est aut ablatum.
Sed et haec meminerimus in legibus saepe inveniri,
cum ager est centuriatus ex alieno territorio paratusque
ut adsignaretur, inscriptum QVOS AGROS, QVAE
LOCA QVAEVE AEDIFICIA, INTRA FINES puta ILLOS ET
INTRA FLVMEN ILLVD, INTRA VIAM ILLAM, DEDERO
ADSIGNAVERO, IN EIS AGRIS IVRIS DICTIO COHERCITIOQVE
ESTO COLONIAE ILLIVS, cuius civibus agri adsignabuntur.
volunt quidam sic interpretari, quidquid intra
fines supra memoratos fuerit, id iuris dictioni[s] coloniae
accedat. Quod non debet fieri. Neque enim <ac>ceptum
aliud defendi potest iuris dictioni[s] coloniae, quam quod
datum adsignatumque erit. Alioquin saepe et intra fines
dictos et oppidum est aliqu<o>d; quod <cum> in sua condicione
remaneat, <e>i<d>em est in id ipsum ius, quo<i> ante
fuit: ita illa interpretatione <oppi>dum civesque coloniae
pariter adsignaret. [7] Sed nec fuisse<t> necesse in legibus
ita complecti QVOS AGROS, QVAE LOCA QVAEVE AEDIFICIA,
si universa regio, quae cancellata erat, coloniae
iuris dictioni accederet: dixisset enim INTRA FINEM ILLVM
ET FLVMEN ILLVD ET VIAM ILLAM IVRIS DICTIO
COHERCITIOQVE ESTO COLONIAE ILLIVS. Ita excipitur
id quod non adsignatum est vocaturque subsiciuum.
Ergo, ut saepius repetam, hoc ait, QVOS AGROS, QVAE
LOCA QVAEVE AEDIFICIA DEDERO ADSIGNA VERO, IN
EIS IVRIS DICTIO COHERCITIOQVE ESTO [COLONORVM]
COLONIAE ILLIVS, quo<ius> civibus adsignati erunt agri.
Item quidam putaverunt, quod iam supra quidem dixeram,
sed iterum repetendum arbitror, ut eis agris, qui
redditi sunt veteribus possessoribus, iuris dictio esset
coloniae eius, cuius cives agros adsignatos accipiebant.
Non autem videtur; quoniam <ait>, ut dixi, in lege QVOS
AGROS, QVAE LOCA QVAEVE AEDIFICIA DEDERO ADSIGNAVERO,
IN EIS IVRIS DICTIO COHERCITIOQVE ESTO,
quo veterani deducti sunt, quibus hi agri adsignati sunt.
Ali<o>qui<n>, cum ceter<o>s possessor<e>s expelleret et pararet
agros quos divideret, quos domin<o>s in possessionibus
suis remanere passus est, eorum condicionem mutasse
non videtur: nam neque cives coloniae accedere iussit.
Hoc quoque aspiciendum erit, quod aliquibus locis
inveni, u<t> cum ex alieno territorio sumpsisse<t> agros
quos adsignaret, proprietatem [quidem] daret scilicet cui
adsignabat, sed territorio, intra quod adsignabat, ius non
auferret. [8] Sunt quoque quaedam divi Augusti edicta,
quibus significa[n]t, quotiens ex alienis territoriis agros
sumpsisset et adsignasset veteranis, nihil aliud ad coloniae
iuris dictionem <pertine>at quam quod veteranis
datum adsignatumque sit. Ita non semper quidquid centuriatum
erit ad coloniam accedit, sed id tantum quod
datum adsignatumque fuerit. Sunt nihilo minus quaedam
municipia, quibus extra murum nulla sit iuris dictio.
Fluminum autem modus in aliquibus regionibus intra
centurias exceptus est, id est adscriptum FLVMINI TANTVM,
quod alve<u>s occuparet. Aliquibus vero regionibus
non solum quod alveus occuparet, sed etiam agrorum
aliquem modum flumini adscripsit, quoniam torrens violentior
excedit frequenter circa alveum centurias. Illud
vero observandum, quod semper auctores divisionum
sanxerunt, uti quaecumque loca sacra, sepulchra, delubra,
aquae publicae a<c> vi<ci>nales, fontes fossaeque publicae
vicinalesque essent, item siqua conpascua, quamvis agri
dividerentur, ex omnibus eiusdem condicionis essent cuius
ante fuissent. Adiectumque ius, ut et limites, id est decumani
et cardines, aperti populo essent. Et statuerunt
decimanos et cardines maximos patentiores ceteris esse,
quintarios autem et subruncivos minime patentes, non minus
tamen quam <qua> vehiculo iter agi possit. In quibusdam
regionibus cum limites late patere iuberent, modus
eorum limitum in adsignationem non venit. [9] Saepe enim
et viarum publicarum per centurias modus exceptus est.
Item sanxerunt, sicubi limites in aedificium aliquod inciderint,
is cuius aedificium esset daret iter populo idoneum
per agrum suum, quod semper esset pervium. In
quorundam vero villis, qua limites transeunt, ianuae
sunt semper patentes praestantesque populo iter.
Nuper ecce quidam evocatus Augusti, vir militaris
disciplinae, professionis quoque nostrae capacissimus, cum
in Pannonia[m] agros veteranis ex voluntate et liberalitate
imperatoris Traiani Augusti Germanici adsignaret,
in aere, id est in formis, non tantum modum quem adsignabat
adscripsit aut notavit, sed et extrema linea
unius cuiusque modum comprehendit: uti acta est mensura
adsignationis, ita inscripsit longitudinis et latitudinis
modum. Quo facto nullae inter veteranos lites contentionesque
ex his terris nasci potuerunt. Namque antiqui
plurimum videbantur praestitisse, quod extremis in finibus
divisionis non plenis centuriis modum formis adscripserunt.
paret autem quantum hoc plus sit, quod,
ut supra dixi, singularum adsignationum longitudinem
inscripseri[n]t, subsicivorumque[m] qu<a>e in ceteris
regionibus loca ab adsignatione discerni non possunt,
<posse> effec<er>it diligentia et labore suo. Vnde nulla
quaestio est, quia, ut supra dixi, adsignatione<m> extrema
quoque linea demonstravit.
[10] Hoc quoque non praetermittam, quod plerisque locis
inveni, ut modum agri non iugerum sed aliquo nomine
appella<re>nt, ut puta qu<o> in Dalmatia versus appellant.
Idem versus habet p. VIIIDCXL. Ita iugero sunt versus
numero III . Ego autem quotiens egeram mensura<m>,
ita renuntiabam, IVGERA TOT, VERSVS TOT; ut, si forte
controversia esset versum habere pedes VIIIDCXL, in
iugeribus tamen fides constaret. In provincia quoque
Narbonense varia sunt vocabula: alii appellant libram,
alii paralle<l>am; in Spania centurias. Ita si[c], ut
dixi, in consuetudine alicuius regionis invenimus, [sicut]
videtur ita renuntiandum IVGERA TOT, VERSVS TOT,
sive LIBRAE TOT, sive quod aliud vocabulum aliquo
modo comprehensum fuerit. Ita cum iugera adscripta
fuerint, licet peregrinis vocabulis possit <agi> aliquid,
iugerum nobis ratio <s>ui fidem servabit.
Neque hoc praetermittam, quod in provincia[m] Cyrenensium
conperi. In qua agri sunt regii, id est illi quos
Ptolomeus rex populo Romano reliquit; sunt plinthides,
<id est> laterculi quadrati uti centuriae, per sena milia
pedum limitibus inclusi, habentes singuli laterculi iugera
numero CCL; lapides vero inscripti nomine divi Vespasiani
sub clausula tali, OCCVPATI A PRIVATIS FINES:
P. R. [P]RESTITVIT. [11] Praeterea pes eorum, qui Ptolomeicus
appellatur, habet monetalem pedem et semunciam. Ita
iug(eribus) CCL, quae eorum mensura inveniuntur,
accedere debet pars [X]XXIIII, et ad effectum iterum
pars XXIIII: et <erunt> universo effectu monetali pede iug.
CCCLVI. Hunc igitur modum quattuor limitibus
mensura s. S. Inclusum vocamus medimna. Quo app[ell]aret
medimn<on> eorum mensura iuger<um> habere <I>,
monetali autem mensura I.
Item dicitur in Germania in Tungris pes Drusianus,
qui habet monetalem pedem et sescunciam.
Ita ubicumque extra fines legesque Romanorum, id
est, ut sollicitius p<ro>feram, ubicumque extra Italiam aliquid
agitatur, inquirendum et de hac ipsa condicione
diligenter praemoneo, nequid sit quod praeterisse videamur.
Hae[c] sunt condiciones agrorum quas cognoscere
potui.
De controuersiis
agrorum
Nunc de generibus controversiarum perscribam, quae
solent in quaestione<m> deduci. [2] Sunt autem haec de
alluvione atque <a>bl<u>vione, de fine, de loco, de modo,
de iure subsicivorum, de iure territorii. [Item genera
controversiarum.]
De alluvione observatio haec <es>t: [non] quod de
occupatoriis age[re]tur agris, [sed] quidquid vis aquae
abstulerit, repetitionem nemo habebit. Quae res necessitatem
ripae muniendae iniungit, ita tamen ne alterius
damno quicquam faciat qui ripam muniet. Si vero in
divisa et adsignata regione tractabitur, nihil amittet
possessor, quoniam formis per centurias certus cuique
modus adscriptus est.
Circa Padum autem cum ageretur, quod flumen torrens
et aliquando tam violentum decurrit, ut alveum
mutet et multorum late agros trans ripam, ut ita dicam,
transferat, saepe etiam insulas effici<a>t, [ad] Cassius Longinus,
prudentissimus vir, iuris auctor, hoc statuit, ut quidquid
aqua lambis<c>endo abstulerit, id possessor amittat,
quoniam scilicet ripam suam sine alterius damno tueri
debet; si vero maiore vi decurrens alveum mutasset, suum
quisque modum agnosceret, quoniam non possessoris
neglegentia sed tempestatis violentia abreptum apparet;
[3] si vero insulam fecisset, a cuius agro fecisset, is possideret;
aut si ex communi, quisque suum reciperet.
Scio enim quibusdam regionibus, cum adsignarentur
agri, adscriptum aliquid per centurias et flumini. Quod
ipsum providit auctor dividendorum agrorum, ut quotiens
tempestas concitasset fluvium, quo[d] excedens [alpes] alveum
per regionem vagaretur, sine iniuria cuiusquam
deflueret; cum vero ripis suis curreret, proximus quisque
uteretur modum flumini adscriptum. Nec erat iniquum,
quoniam maiores imbres aliquando excedere
aquam iubent ultra modum flumini adscriptum et proximos
cuiusque vicini agros inundare. Di<c>tos tamen agros,
id est hunc omnem modum qui flumini per centurias
ascriptus erat, res publica populi quorundam vendidit:
in qua regione si de alluvione age[re]tur, magnae quaestiones
er<u>nt, ut secundum <a>es quidquid venditum
est restituatur emptori.
In quaestori<is> vectigalibus agris fere eadem observatio
est quae et in adsignatis, quoniam secundum formas
disputa[n]tur.
[4] De fine si age[re]tur - quae res intra pedum quinque
aut sex latitudine<m> quaestion<e>m hab[er]et quoniam
hanc latitudinem vel iter culturas acc<e>dentium occupat
vel circumactus aratri; quod usu capi non potest: iter
enim non, quia ad culturas perveniatur, capitur usu [id
est quod in usu biennio fuit] - <finis enim multis documentis
servabitur, in quo intuendum>, utrum terminibus,
aut arboribus notatis, aut fossis, aut viis, aut rivis, aut
iugis montium, aut divergiis <a>quarum, aut, ut solet,
vepribus, aut superciliis, aut rigoribus et saepe normalibus,
aut, ut conperi aliquibus locis, inter arva marginibus
quibusdam tamquam [pulvini sunt ex glar<e>a Tib[e>ris
limites constituti] pulvinis, saepe etiam limitibus.
[Item petras notat<a>s, quae in finibus sunt, pro terminis
habebitis] his enim fere generibus solent fines observari.
[in quo intuendum.]
Si terminibus finem vi<des> der<igi>, quales sint termini,
considerandum est. Solent plerique lapide<i> esse.
<A>t vide <e> quo lapide, quoniam qu<i>que consuetudines fere
per regiones suas habent. [5] Alii ponunt silice<o>s, alii
Tiburtinos, alii enchor<i>os, alii peregrinos, alii autem
politos et scriptos, alii aut robure<o>s aut ex certa materia
ligneos, quidam etiam hos quos sacrificales <vocant>.
et observa[n]t sua<m> quaeque regio, ut dixi,
consuetudinem, uti conveniat fides. Item solent etiam
terminos scribere litteris singularibus. Quidam etiam
numeros per ordinem scribunt, quidam et signa defodiunt
pro terminis. Quidquid ergo fuerit [pro] loco termini
et observe[n]tur, custodiri debetur, ut ab uno ad
unum derigatur; et si notae sunt, a nota ad notam:
saepe enim plures et in uno r<i>gore sunt. Quidquid fuerit
et quem admodum cumque observari solit<u>m fuerit, ita
erit derigendum; quoniam, ut dixi, extrem<u>s fin<i>s intra
quinque aut sex <pedes> quaestionem habet: nam intra
ped<u>m VI possessionem usu nemo capit; itinera saepe
ad culturas pervenientibus tam latum locum occupant,
aut in arat[r]is intra tot pedes aratrum circum arat.
Si arboribus notatis fines observabuntur, videndum
quae partes arborum notatae sint. Notae enim in propriis
arboribus a foris ponuntur, ut arbores liberas in
parte s<u>a nota relinquat. Si communes sunt arbores
mediae, notantur utrimque, <u>t <notae> ad utrumque pertineant,
et ut appareant esse communes. Et in hoc genere
finitionis similiter dirigendum est. [6] Sunt et illae arbores
aliquando loco finitionis, quae ante missae dicuntur.
Et omnia genera quae insunt finition<u>m (ut puta in uno
agro esse omnia) persequenda erunt.
Nam si fossa erit finalis, videndum utrum unius
aut utrius[que sit] partis, et si in extremo fine facta;
itemque <via> utrum publica aut vicinalis aut duum
communis aut privata alterius;
item rivis si observabitur fin<i>s, utrum naturalis sit
rivus aut ex fossis arcessita aqua rivum fecerit, et utrum
privatus observari aut communis debeat;
[si] iugis autem montium, quae ex eo nomine accipiuntur,
quod continuatione ipsa iugantur;
nam et his quae summis montibus excelsissima sunt
divergia aquarum, ex quo summo loco aqua in inferior[e>m
partem divergit;
si vepribus, a[u]t quali<bu>s, priv<a>t<i>s aut communibus;
superciliis, quae loca sunt ex plano in brevi clivo d<e>vex[a>
intra pedes <al>titudinis XXX: alioquin iam collis
est. [7] Quae observationem hanc habe<n>t, ut <ex> eis
superior possessor in planum usque descendat et sibi
defendat omnem locum devexum;
si rigoribus, cuiusque rigores observantur, et a<n> normal[e>s.
quod saepe in agris adsignatis inveni[un]tur: et
aliquando unus quisque rigor inter multos vicinos finem
facit;
si marginibus, quae res oculorum est, nequid malignitate
exar<e>tur, similiter nequid a vicinis a<c>cersiri
possit, [a]ut marginibus coepti finitique loci inveniri
possint;
si <limit>ibus, quod fuerit ex communibus, a medio, ex
privatis, ab extremis rigor observandus constituendusque.
<Sed consuetudines usque> region<um no>b<i>s intuendae,
nequid novi a nobis fieri videatur: ita enim fides
professioni[s] constabit, si maxime secundum morem
regionis et nosmet quaestiones tractaverimus.
De loco si agitur - quae res hanc habet quaestionem,
ut nec ad formam nec ad ullum scripturae revertatur
exemplum, sed tantum 'hunc locum [nam] hinc dico
esse', et alter ex contrario similiter. Quae res ex similitudine
fere culturae comparationem accipit: si incultus
erit, id est si silva, cuius sit aetatis; et si par caesurae
aetas, nequid arbores, ut solent, relicta<e>, quas ante missas
vocant, et silvarum quoque aetates an sint pares.
Et si vineae, similiter in comparatione: an ordines aequidistantes,
an pari condicione, et an simili s<int> genere
vitium.
Constabit tamen rem magis esse iuris quam nostri
operis, quoniam saepe usu capiuntur loca quae in biennio
possessa fuerint. Respiciendum erit tamen, quem
admodum solemus videre quibusdam regionibus particulas
quasdam in mediis aliorum agris, nequis similis
huic interveniat. Quod in agro diviso accidere non potest,
quoniam continuae possessiones et adsignantur et redduntur;
et si forte incidit tale aliquid, commutatur locus
pro loco, ut continua sit possessio. Ita, ut dixi, in adsignatis
fieri non potest. Argumentum itaque prudentiae
est quam professionis.
Praeterea solent quidam complurium fundorum continuorum
domini, ut fere fit, duos aut tres agros uni
villae contribuere et terminos qui finiebant singulos
agros relinquere: desertisque villis ceteris praeter ea<m>,
cui contributi sunt, vicini non contenti suis finibus tollunt
terminos, quibus possessio ipsorum finitur, et eos,
quibus inter fundos unius domini fines observa<n>tur,
sibi defendunt. [8] Ita et haec respicienda erunt.
Item quidam curant in extremis finibus fundorum
suorum ponere per circuitum aliquod genus arborum,
ut quidam pinos aut fraxinos, alii ulmos, alii cypressos,
item alii soliti sunt relinquere qualecumque genus in
extremo fine intacta<s>, ex quibus neque frondem neque
lignum neque <c>remium caedant. Ita et hoc observandum.
Praeterea consuetudines finitionum inspecta<e> cum
fuer<in>t, novitas habet suspicionem. Vt puta si terminus
finem faciet per alium tractum, quare subito ad aliud
genus finitionis transeatur, aut ad fossam aut ad veprem
aut viam aut genus quod appellamus supercilium aut
arbores quae ante missae sunt, suspicio <est>. Si<c> tamen
constabit <fides>
De modo quaestiones fere in agris divisis et adsignatis
nascuntur, item quaestoriis, [et] vectigalibus
subiectis, quoniam scilicet in aere <et> in scriptura modus
conprehensus est. Quod semper erit ad formam.
Respiciendum et hoc, si duobus possessoribus conveniat
aliquid ex modo illo, qui aere et in scriptura
formae continetur, licet dominus aliquid vendidit. [9] Namque
hoc comperi in Samnio, uti quos agros veteranis
divus Vespasianus adsignaverat, eos iam ab ipsis quibus
adsignati erant aliter possideri. Quidam enim emerunt
aliqua loca, adieceruntque suis finibus et ipsum, vel via
finiente vel flumine vel aliquo[d]libet genere: sed nec
vendentes ex acceptis suis aut ementes adicientesque
ad acceptas suas certum modum taxaverunt, sed ut quisque
modus aliqua, ut dixi, aut via aut flumine aut aliquo
genere finiri potuit, ita vendiderunt emeruntque.
Ergo ad aes quomodo perveniri potest, s<i> a<d> possessiones,
sicut dixi, duobus, inter quos controversia est,
convenerit?
In eis autem qui vectigalibus subiecti sunt, fere
proximus quisque possessioni[s] suae iunxit. Ita e<x>
hoc genere agrorum magnae quaestiones emptionis
s<i>ve conductionis ad se pertinere probaverint, ut fere
fit: nisi utra pars hoc faciat, pene<s> possessor<em> remanebit.
solent vero modum quidam in locationibus
agrorum comprehendere, atque ita cavere, FVNDVM
ILLVM, IVGERA TOT, IN SINGVLIS IVGERIBVS TANTVM.
[10] Ita si in ea regione age[re]tur, ubi haec erit consuetudo,
ad cautiones scilicet respiciendum erit. Inter quos disputabitur
acta utriusque mensura: si nihil ad cautionem
conveniat, id est neutrius possessio modum cautione
comprehensum inpleat, magna erit rei confusio, quaerendumque
n<e>quid in universa regione magis opinione
quam mensura modum complecti soliti sint. Item quidam
vendentes ementesque agros soliti sunt modum cautione[m]
complecti; quod ipsum videndum, <ne>quid, ut
supra dixi, opinione, non mensura, modum taxent.
De iure subsicivorum subinde quaestiones moventur.
subsiciva autem ea dicuntur quae adsignari non
potuerunt, id est, cum sit ager centuriatus, aliqu<a>
inculta loca quae in<tra> centurias erant, non sunt adsignata.
haec ergo subsiciva aliquando auctor divisionis
aut sibi reservavit, aut [alicui, id est aut] aliquibus concessit
aut r(ebus) p(ublicis) aut privatis personis; quae
subsiciva quidam vendiderunt, quidam vectigalibus certo
tempore locant. Inspectis ergo perscrutatisque omnibus
condicionibus inveniri poterit, quid sequi debeamus.
Sed et illud memi<ne>r<i>mus. [11] Cum divus Vespasianus
subsiciva omnia, quae non vendidissent aut aliquibus
personis concessa essent, sibi vindicasse[n]t, itemque
divus Titus a patre[m] coe[m]ptum hunc r[ed]itum teneret,
Domitianus [imp.] Per totam Italiam subsiciva
possidentibus donavit, edictoque hoc notum universis
fecit. Cuius edicti verba, itemque constitution<e>s qua<s>dam
aliorum principum itemque divi Nervae, in uno
libello contulimus.
De iure territoriorum paene omnem percunctationem
tractavimus, cum de condicionibus generatim perscriber[e>mus.
de quibus quid possimus aliud suadere, quam
ut leges, ut supra dixeram, perlegamus, <et> ut interprete[n>tur
secundum singula momenta? Vtrum suis condicionibus
remaneant fines ab antiquis observa<ti>, an aliquid
adiectum <a>ut ablatum sit; et quomodo observata
sint territoria, aliquando summis monti<um> iugis et divergiis
aquarum, aliquando limitibus p<er>d<u>ctis, aliquando
ipsius divisionis de<re>ction<e>. Ita, ut diximus, leges semper
curiose perlegendae interpretandaeque erunt per singula
verba. Et [si] ita vim legum perscrutanda[ru]m suadeo,
ac si[c], ut ita dixer<i>m, per articulamenta membrorum
pertemptari solent corpora.
De via e<t> actu et itinere et ambitu et accessu et
ruius et vallibus fossis fontibus saepe moventur contentiones.
quae omnes partes non nostra<m> sed forens<i>s
officii, id es<t> iuris civilis, operam exigunt: nos vero
tunc e<is> intervenimus, cum aut de<r>igendum aliquid est
quaestionibus aut, si forma aliqua aliquid notatum invenitur,
repetendum est.
Copyright (c) 2004 Acolat Tous droits réservés. delphine.acolat@tiscali.fr
|